Vận động thô là gì - Cha mẹ cần làm gì để phát triển kỹ năng vận động thô

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Vận động thô là gì? Đây là một khái niệm quan trọng trong quá trình phát triển thể chất và thần kinh của trẻ nhỏ. Khác với vận động tinh (liên quan đến các động tác nhỏ như cầm nắm, vẽ viết), vận động thô bao gồm những chuyển động lớn của cơ thể như bò, đi, chạy, nhảy, giữ thăng bằng… Hiểu đúng về vận động thô giúp cha mẹ và giáo viên nhận biết sớm các dấu hiệu chậm phát triển và có phương pháp hỗ trợ phù hợp. Trong bài viết này, Mirai Care sẽ cùng cha mẹ tìm hiểu định nghĩa, vai trò và cách phát triển kỹ năng vận động thô cho trẻ theo từng giai đoạn.

1. Vận động thô là gì?

1.1. Định nghĩa vận động thô

Vận động thô là nhóm kỹ năng vận động liên quan đến việc sử dụng các nhóm cơ lớn như cơ chân, cơ tay, cơ lưng và cơ bụng để thực hiện những chuyển động toàn thân có biên độ lớn. Các hoạt động này bao gồm: bò, đứng, đi, chạy, nhảy, leo trèo, giữ thăng bằng, ném - bắt bóng, đạp xe,...

Khác với vận động tinh (liên quan đến sự phối hợp giữa tay và mắt trong các động tác nhỏ như cầm bút, gài nút áo), vận động thô thiên về khả năng điều khiển cơ thể trong không gian, kiểm soát trọng lượng, thăng bằng và phối hợp toàn thân.

Vận động thô là nền tảng giúp trẻ phát triển thể chất khỏe mạnh, tự lập trong sinh hoạt hàng ngày (như mặc đồ, di chuyển, chơi thể thao) và tạo tiền đề cho các kỹ năng học tập sau này.

1.2. Khác biệt giữa vận động thô và vận động tinh

Vận động thô sử dụng các nhóm cơ lớn để thực hiện những chuyển động toàn thân có biên độ lớn

2. Tác dụng của phát triển vận động thô đối với trẻ tự kỷ

2.1. Giúp trẻ phát triển thể chất và thể lực

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc duy trì thói quen vận động đều đặn, điều này ảnh hưởng đến thể trạng và sức khỏe toàn diện. Việc rèn luyện các kỹ năng vận động thô (chạy, nhảy, trèo, đạp xe, bò…) không chỉ là hình thức vui chơi mà còn mang lại nhiều lợi ích rõ rệt về mặt thể chất:

• Cải thiện sức bền và sự dẻo dai: Các hoạt động vận động thô giúp tăng cường chức năng tim - phổi, hỗ trợ phát triển hệ cơ - xương, từ đó giúp trẻ di chuyển linh hoạt, duy trì năng lượng tốt hơn trong ngày.
• Tăng khả năng miễn dịch: Khi được vận động thường xuyên, tuần hoàn máu được cải thiện, hệ bạch huyết hoạt động hiệu quả hơn hỗ trợ cơ thể loại bỏ độc tố và nâng cao sức đề kháng tự nhiên.
• Hỗ trợ tăng trưởng chiều cao, cân nặng ổn định: Với những trẻ chậm lớn, ăn uống kém, việc vận động đều đặn còn giúp kích thích tiêu hóa và trao đổi chất, từ đó góp phần thúc đẩy quá trình phát triển thể chất bền vững.

2.2. Tạo nền tảng cho các kỹ năng sống độc lập

Các hoạt động vận động thô không chỉ giúp trẻ tự kỷ cải thiện thể chất mà còn là bước đệm quan trọng để phát triển kỹ năng sống tự lập điều mà nhiều trẻ gặp khó khăn do hạn chế về vận động, phối hợp và định hướng cơ thể.

• Tự đi lại an toàn và linh hoạt: Khi kỹ năng vận động thô được cải thiện, trẻ có thể di chuyển độc lập trong nhà, ở trường hoặc nơi công cộng mà không cần quá nhiều hỗ trợ từ người lớn.
• Tự chơi khám phá môi trường xung quanh: Trẻ có thể chạy nhảy, leo trèo, đạp xe... giúp hình thành sự tự tin trong việc chủ động tiếp cận không gian và vật dụng xung quanh.
• Tự ăn uống, tự mặc quần áo: Những kỹ năng như giữ thăng bằng khi ngồi, phối hợp tay, chân để cởi, mặc quần áo, bưng chén, xúc thìa đều cần nền tảng vận động thô vững chắc.
• Tham gia sinh hoạt nhóm, lớp học: Khi trẻ có thể chạy nhảy, giữ thăng bằng, đi theo nhóm sẽ dễ hòa nhập hơn trong các hoạt động tập thể như chơi trò chơi, xếp hàng, đi dã ngoại.

2.3. Phát triển trí tuệ và cảm xúc

Phát triển vận động thô không chỉ mang lại lợi ích thể chất mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ chức năng trí tuệ và cảm xúc của trẻ tự kỷ hai yếu tố thường bị ảnh hưởng trong phổ rối loạn này.

• Tăng dẫn truyền thần kinh tích cực: Khi trẻ tham gia vận động (chạy nhảy, leo trèo, đạp xe...), cơ thể sẽ giải phóng các chất dẫn truyền thần kinh như dopamine và serotonin. Đây là những chất giúp cải thiện tâm trạng, giảm lo âu và tăng khả năng tập trung.
• Cân bằng cảm xúc, giảm hành vi tiêu cực: Trẻ tự kỷ thường dễ cáu gắt, mất kiểm soát cảm xúc. Việc vận động đều đặn giúp trẻ xả bớt năng lượng dư, ổn định hệ thần kinh, từ đó kiểm soát hành vi và cảm xúc tốt hơn.
• Hỗ trợ phát triển trí tuệ qua vận động: Vận động đòi hỏi trẻ phối hợp tay, chân, mắt, điều chỉnh khoảng cách, định hướng không gian… Những quá trình này giúp kích hoạt vùng não tiền trán, hỗ trợ khả năng tư duy, ghi nhớ và xử lý thông tin nền tảng cho học tập và giao tiếp.

2.4. Là cơ sở cho vận động tinh và học tập sau này

Phát triển vận động thô chính là nền tảng quan trọng cho sự phát triển vận động tinh từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng học tập và sinh hoạt hàng ngày của trẻ tự kỷ.

• Thân người chưa vững khó tập trung học tập: Nếu trẻ chưa kiểm soát tốt cơ bắp lớn (cổ, lưng, bụng...), trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc ngồi thẳng, giữ tư thế ổn định để học hoặc tham gia các hoạt động bàn tay như vẽ, viết, tô màu.
• Chưa kiểm soát được thân mình ảnh hưởng kỹ năng bàn tay: Vận động tinh (như cầm bút, cắt kéo, gài nút) đòi hỏi sự hỗ trợ từ cơ vai, cơ lưng và thân trên. Nếu phần thân chưa đủ khỏe và linh hoạt, trẻ sẽ không thể thực hiện các thao tác tay một cách chính xác và bền bỉ.
• Học tập cần sự phối hợp toàn diện: Ngồi học không chỉ là dùng tay viết mà còn cần khả năng giữ thăng bằng khi ngồi, điều tiết ánh mắt, tay, não bộ. Đây đều là kỹ năng liên quan trực tiếp đến vận động thô.

Phát triển khả năng vận động thô giúp trẻ tự kỷ cải thiện toàn diện từ thể trạng đến tinh thần  

3. Các kỹ năng vận động thô cơ bản theo độ tuổi

Hiểu được các mốc vận động thô giúp cha mẹ theo dõi sát sao sự phát triển thể chất của trẻ, từ đó có biện pháp can thiệp kịp thời nếu có dấu hiệu chậm phát triển.

0 - 6 tháng tuổi: Giai đoạn này giúp trẻ làm quen với vận động cơ bản và cảm nhận cơ thể

• Biết ngẩng đầu khi nằm sấp.
• Biết lẫy từ ngửa sang sấp.
• Bắt đầu đạp chân, đá nhẹ khi nằm ngửa.

6 - 12 tháng tuổi: Là giai đoạn trẻ bắt đầu sử dụng cơ chân để chuẩn bị cho việc đi lại

• Biết ngồi vững mà không cần đỡ
• Trườn, bò để di chuyển đến đồ vật yêu thích
• Tập vịn đứng và đi men theo tường hoặc đồ nội thất

1 - 2 tuổi: Phát triển khả năng giữ thăng bằng và sự chủ động vận động

• Biết tập đi độc lập, đi được một quãng ngắn
• Biết chạy chậm, tuy chưa vững
• Có thể trèo lên ghế thấp, đá bóng nhẹ, ngồi xổm, đứng dậy mà không té

2 - 3 tuổi: Giai đoạn củng cố vận động cơ bản và bắt đầu các thử thách dành cho cơ thể

• Biết leo cầu thang (có tay vịn)
• Có thể nhảy tại chỗ, dùng 2 chân bật nhẹ lên
• Đạp xe ba bánh, giữ thăng bằng tương đối
• Đá bóng mạnh hơn, có thể nhắm mục tiêu

3 - 5 tuổi: Vận động bắt đầu đòi hỏi sự phối hợp và kiểm soát cao hơn

• Biết chạy vững, tránh vật cản nhỏ
• Bắt đầu nhảy lò cò, dù chưa kéo dài
• Giữ thăng bằng một chân trong vài giây
• Có thể bật xa, nhảy qua chướng ngại vật thấp

5 - 6 tuổi: Là giai đoạn chuẩn bị cho các hoạt động thể thao phức tạp hơn ở tuổi đi học

• Vận động phối hợp tốt: nhảy dây, chuyển hướng khi chạy
• Leo cầu thang luân phiên chân không cần vịn
• Chạy nhanh, đổi hướng linh hoạt, tham gia các trò chơi vận động nhóm

Cha mẹ nên theo dõi các bé ở các mốc độ tuổi để phát hiện can thiệp kịp thời nếu con có dấu hiệu của phát triển chậm

4. Dấu hiệu trẻ chậm phát triển vận động thô

4.1. Trẻ không đạt được các mốc vận động đúng độ tuổi

Nếu trẻ không đạt được những kỹ năng vận động cơ bản theo lứa tuổi, có thể đây là dấu hiệu của chậm phát triển vận động thô. Một số ví dụ điển hình bao gồm:

• 8 tháng tuổi: Trẻ chưa biết lẫy, hoặc lẫy chậm, lẫy khó khăn.
• 12 tháng tuổi: Trẻ chưa thể đứng vững khi vịn, chưa bám vào đồ vật để đứng lên.
• 18 tháng tuổi: Trẻ chưa biết đi độc lập, hoặc đi không vững sau nhiều tháng luyện tập.
• 2 tuổi: Trẻ chưa biết chạy, chưa thể trèo lên ghế thấp, hoặc chưa thực hiện các hoạt động cần giữ thăng bằng cơ bản.

4.2. Trẻ yếu cơ, dễ mỏi, không thích vận động

Một dấu hiệu phổ biến khác của chậm phát triển vận động thô là trẻ có biểu hiện yếu cơ, thiếu sức bền khi tham gia các hoạt động thể chất hằng ngày. Những biểu hiện thường gặp bao gồm:

• Dễ mỏi khi đi lại: Trẻ chỉ đi được vài bước đã đòi bế, hoặc than mệt, không muốn tiếp tục.
• Khó giữ thăng bằng: Trẻ thường xuyên ngã khi đang đứng hoặc đi, đặc biệt trên bề mặt không bằng phẳng.
• Ngại tham gia vận động: Không thích chạy nhảy, né tránh các trò chơi thể chất như leo cầu trượt, nhảy dây, đạp xe…
• Cơ bắp mềm, ít săn chắc: Khi sờ vào tay chân trẻ, có cảm giác thiếu lực cơ, ít hoạt động chủ động như bạn cùng tuổi.

Đây là những biểu hiện cho thấy các nhóm cơ lớn chưa được phát triển tốt, làm hạn chế khả năng vận động của trẻ. Nếu tình trạng này kéo dài, trẻ không chỉ bị chậm vận động mà còn ảnh hưởng đến sự tự tin, khả năng học tập và tương tác xã hội sau này.

4.3. Trẻ có tư thế vận động bất thường

Ngoài việc chậm đạt các mốc phát triển, nhiều trẻ chậm vận động thô còn biểu hiện qua các tư thế vận động không đúng chuẩn. Đây có thể là dấu hiệu của rối loạn phát triển cơ - xương - khớp hoặc sự phối hợp kém giữa các nhóm cơ lớn. Một số tư thế điển hình gồm:

• Lưng gù khi ngồi hoặc đi: Trẻ có xu hướng cúi người về phía trước, không thể giữ tư thế thẳng trong thời gian dài.
• Đi nhón gót thay vì bước bằng cả bàn chân: Có thể là dấu hiệu rối loạn cảm giác hoặc trương lực cơ bất thường.
• Chân chữ X hoặc chữ O: Khi đứng hoặc đi, đầu gối chụm vào hoặc tách xa nhau bất thường, ảnh hưởng đến khả năng giữ thăng bằng.
• Tay đưa ngang khi chạy: Thay vì đánh tay tự nhiên, trẻ có xu hướng giang tay ngang để giữ thăng bằng, một phản xạ thường thấy khi hệ tiền đình (cân bằng) hoạt động chưa tốt.
• Đi dáng cứng, ít linh hoạt: Không có sự phối hợp nhịp nhàng giữa các bộ phận cơ thể, bước đi kém tự nhiên, dễ vấp té.

Những biểu hiện này nếu kéo dài có thể ảnh hưởng đến tư thế cột sống, sự phát triển cơ - xương, và cả sự tự tin khi trẻ tham gia vào các hoạt động nhóm. Vì vậy, việc can thiệp sớm với các bài tập vận động phù hợp là vô cùng quan trọng.

Trẻ có các dấu hiệu tư thế vận động bất thường rất có thể là biểu hiện của chậm vận động thô 

5. Cách hỗ trợ phát triển vận động thô cho trẻ

5.1. Khuyến khích trẻ tham gia hoạt động thể chất mỗi ngày

Mỗi ngày, trẻ cần ít nhất 60 phút vận động mạnh để phát triển cơ bắp và thể lực bền bỉ. Cha mẹ có thể lên lịch cố định các hoạt động như chạy quanh sân, leo cầu thang, ném, bắt bóng hoặc đạp xe. Việc duy trì thói quen hàng ngày không chỉ giúp trẻ xây dựng sức bền, mà còn hình thành kỷ luật vận động, hỗ trợ điều tiết năng lượng dư thừa và giảm căng thẳng.

5.2. Tận dụng các trò chơi vận động đơn giản tại nhà

Cha mẹ không cần sân chơi rộng hay dụng cụ chuyên dụng mới giúp trẻ vận động thô. Những trò chơi đơn giản như bò chui qua chướng ngại vật (dùng ghế và chăn làm hầm), bật nhảy tại chỗ, nhảy lò cò, kéo dây, đuổi bắt, hoặc ném bóng vào rổ đều rất hiệu quả. Mỗi trò chơi vừa mang yếu tố vận động toàn thân, vừa kích thích trí tưởng tượng, giúp trẻ hào hứng tham gia mà không cảm thấy gò bó.

5.3. Cho trẻ chơi ngoài trời, tiếp xúc với nhiều loại địa hình

Không gian ngoài trời với đa dạng địa hình như dốc nhỏ, cát, sỏi, bãi cỏ… tạo cơ hội để trẻ học cách giữ thăng bằng, điều chỉnh lực chân theo nền đất khác nhau. Hãy cho trẻ đi bộ chân trần trên cỏ, chạy trên bãi cát, leo dốc nhẹ hoặc nhảy qua khúc gỗ. Những trải nghiệm cảm giác va chạm và điều tiết lực này là bài tập tự nhiên, giúp hệ tiền đình (cân bằng) và cơ bắp phát triển đồng đều.

5.4. Tạo cơ hội thực hành qua việc làm đơn giản

Để vận động thô trở thành kỹ năng tự nhiên, hãy kết hợp vào sinh hoạt hằng ngày:

• Cho trẻ tự bê đồ nhẹ (chai nước, túi xách của bố mẹ khi đi dạo).
• Khuyến khích trẻ trèo lên ghế để ngồi ăn hoặc cất đồ chơi.
• Tạo cơ hội cho trẻ nhảy xuống giường hay ôm gối nhún nhảy. 

Những việc tưởng chừng đơn giản này giúp trẻ rèn khả năng điều khiển thân mình trong mọi tình huống.

5.5. Kết hợp âm nhạc và nhịp điệu

Âm nhạc là chất xúc tác tuyệt vời cho vận động thô. Bật những bản nhạc sôi động để trẻ múa, nhảy theo nhạc, chơi trống, gõ phách hay vỗ tay theo nhịp. Hoạt động kết hợp vận động toàn thân với nhịp điệu vừa giúp phát triển khả năng phối hợp, vừa kích thích não bộ sản sinh dopamine giúp trẻ vui vẻ, hứng khởi và duy trì động lực vận động lâu dài.

Khuyến khích và tạo cơ hội cho các con tham gia các hoạt động luyện tập mỗi ngày

Tóm lại, vận động thô đóng vai trò nền tảng trong sự phát triển toàn diện của trẻ từ thể chất, trí tuệ đến cảm xúc và giao tiếp xã hội. Việc nhận biết đúng các kỹ năng vận động thô và hỗ trợ kịp thời nếu trẻ có dấu hiệu chậm phát triển là yếu tố then chốt giúp trẻ tự tin hòa nhập và học hỏi tốt hơn. Mirai Care hy vọng rằng bài viết đã giúp bạn hiểu rõ vận động thô là gì, cũng như có thêm những kiến thức hữu ích để đồng hành cùng con trong những bước đi đầu đời.