Hướng dẫn chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn

Tác giả: Ngô Thị Thúy An

Nội dung bài viết: 

Chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷan toàn đang được nhiều phụ huynh quan tâm như một phương pháp hỗ trợ cải thiện hành vi và sức khỏe tiêu hóa cho trẻ. Việc loại bỏ hai thành phần này khỏi khẩu phần ăn đòi hỏi sự hiểu biết và áp dụng đúng cách để đảm bảo dinh dưỡng cân đối. Bài viết dưới đây,Mirai Caresẽ hướng dẫn chi tiết cách xây dựng một thực đơn lành mạnh, phù hợp với nhu cầu của trẻ tự kỷ.

1. Gluten và casein có trong thực phẩm nào? Chế độ ăn không gluten – không casein (GFCF) là gì?

Trong quá trình xây dựng chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn, điều đầu tiên phụ huynh cần hiểu rõ là gluten và casein là gì. Đồng thời cũng cần nắm rõ chúng có trong những loại thực phẩm nào để xây dựng thực đơn ăn uống phù hợp cho trẻ. 

Gluten là một loại protein có nhiều trong các loại ngũ cốc như lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen và yến mạch. Do đó, gluten thường xuất hiện trong các món ăn quen thuộc như bánh mì, mì sợi, bánh quy, ngũ cốc ăn sáng hay các món chiên tẩm bột. Khi trẻ tự kỷ tiêu thụ thực phẩm chứa gluten, một số phản ứng tiêu hóa hoặc hành vi có thể trở nên nghiêm trọng hơn.

Về casein, đây là protein chính trong sữa bò và các sản phẩm từ sữa như sữa tươi, phô mai, bơ, kem và sữa chua. Một số trẻ tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc tiêu hóa casein, dẫn đến rối loạn tiêu hóa hoặc các biểu hiện hành vi bất thường.

Từ đó, chế độ ăn không gluten, không casein (GFCF- Gluten-Free, Casein-Free) ra đời. Đây là phương pháp loại bỏ hoàn toàn cả gluten và casein khỏi khẩu phần ăn của trẻ, nhằm giảm thiểu các phản ứng không mong muốn về tiêu hóa, hành vi và cảm giác. Lợi ích của chế độ ăn không chứa gluten/casein dựa trên lý thuyết rằng trẻ tự kỷ có thể bị dị ứng hoặc nhạy cảm cao với thực phẩm có chứa gluten hoặc casein. 

Theo lý thuyết, trẻ tự kỷ xử lý peptide và protein trong thực phẩm có chứa gluten và casein khác với những người khác. Theo giả thuyết, sự khác biệt trong quá trình xử lý này có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng tự kỷ.Lưu ý, chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn cần được thực hiện có chọn lọc, khoa học và đảm bảo cung cấp đủ dưỡng chất thiết yếu cho sự phát triển toàn diện của trẻ.

Chế độ ăn GFCF giảm thiểu các phản ứng không mong muốn về tiêu hóa, hành vi và cảm giác

2. Mối liên hệ giữa gluten, casein và rối loạn phổ tự kỷ

Hiện nay, nhiều phụ huynh đang quan tâm đến chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn như một giải pháp hỗ trợ song song với các phương pháp can thiệp chuyên môn. Dưới đây là ba cơ chế được cho là có liên quan giữa gluten, casein và biểu hiện rối loạn phổ tự kỷ.

2.1 Cơ chế “opioid” trong não bộ trẻ tự kỷ

Khi hệ tiêu hóa của trẻ không thể phân giải hoàn toàn gluten và casein trong thực phẩm, các protein này bị phân tách không hoàn toàn và tạo thành các chuỗi peptide tên là gluteomorphin và casomorphin. Những peptide này có cấu trúc giống các chất dạng thuốc phiện (opioid), vốn có khả năng liên kết với các thụ thể opioid trong não bộ. 

Vì thế, nếu hàng rào máu não (blood-brain barrier) của trẻ bị suy yếu, các peptide này có thể xâm nhập và ảnh hưởng đến hoạt động của não. Kết quả là trẻ có thể gặp phải các biểu hiện như:

• Giảm khả năng tập trung
• Tăng hành vi lặp đi lặp lại
• Rối loạn cảm xúc
• Dễ bị kích thích hoặc u sầu

Chính vì vậy, việc loại bỏ gluten và casein ra khỏi thực đơn thông qua chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn được cho là giúp giảm lượng peptide "giống morphin" này. Từ đó góp phần cải thiện hành vi và trạng thái tinh thần cho trẻ.

2.2 Ruột rò rỉ và phản ứng viêm

Một số nghiên cứu cho thấy trẻ trong phổ tự kỷ có nguy cơ cao gặp phải tình trạng rò rỉ ruột. Điều này có nghĩa là thành ruột bị tổn thương hoặc viêm khiến các phân tử lớn có thể đi xuyên qua niêm mạc ruột vào máu. Bình thường, những phân tử này sẽ bị giữ lại hoặc tiêu hóa hoàn toàn, nhưng khi ruột “rò rỉ”, chúng có thể gây ra hàng loạt vấn đề.

Gluten và casein nếu chưa được tiêu hóa triệt để, khi xâm nhập vào máu sẽ bị hệ miễn dịch xem là "chất lạ" và vô tình kích hoạt phản ứng viêm. Phản ứng viêm này không chỉ giới hạn ở đường tiêu hóa, mà còn có thể lan đến hệ thần kinh trung ương, ảnh hưởng đến não bộ- nơi điều khiển cảm xúc, ngôn ngữ và hành vi của trẻ.

Các biểu hiện có thể bao gồm:

• Đau bụng, đầy hơi, tiêu chảy hoặc táo bón kéo dài
• Thay đổi hành vi thất thường
• Nhạy cảm hơn với âm thanh, ánh sáng hoặc tiếp xúc xã hội

Chính vì thế, nhiều chuyên gia đề xuất phụ huynh thử áp dụng chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn. Mục đích giảm gánh nặng viêm nhiễm từ thực phẩm, đồng thời hỗ trợ làm lành hệ tiêu hóa cho trẻ.

Nhiều chuyên gia đề xuất phụ huynh thử áp dụng chế độ ăn GFCF cho trẻ tự kỷ an toàn

2.3 Nghiên cứu thực nghiệm

Dù chưa có kết luận khoa học tuyệt đối, nhưng nhiều nghiên cứu nhỏ và khảo sát thực tế đã ghi nhận tác dụng tích cực từ chế độ ăn không gluten – không casein (GFCF) đối với một số trẻ tự kỷ.

Ví dụ:

• Một nghiên cứu của Đại học Oslo (Na Uy) ghi nhận sự cải thiện về ngủ ngon hơn, hành vi bớt kích động và tăng cường khả năng tương tác ở trẻ sau 12 tuần theo chế độ GFCF. 
• Một khảo sát tại Mỹ với phụ huynh của trẻ tự kỷ cho thấy trên 50% nhận thấy có sự thay đổi rõ rệt về giao tiếp, tập trung và biểu hiện xã hội sau khi áp dụng chế độ ăn kiêng này. 

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng hiệu quả của chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn còn phụ thuộc vào cơ địa và thể trạng của từng trẻ. Không phải trẻ nào cũng phản ứng giống nhau. Do đó, phụ huynh nên tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng và bác sĩ chuyên môn trước khi áp dụng để đảm bảo tính an toàn, đầy đủ dưỡng chất và theo dõi hiệu quả rõ ràng.

3. Cách bắt đầu chế độ ăn GFCF an toàn và hiệu quả

Áp dụng chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng, thay đổi từ từ và có theo dõi chặt chẽ. Dưới đây là các bước cơ bản giúp cha mẹ bắt đầu chế độ ăn GFCF (Gluten-Free, Casein-Free) một cách hiệu quả và bền vững.

3.1 Loại trừ dần dần – không thay đổi đột ngột

Thay vì loại bỏ toàn bộ gluten và casein từ đầu, phụ huynh nên thực hiện từ từ, từng bước để tránh gây sốc cho hệ tiêu hóa và tâm lý trẻ. Thứ tự thực hiện như sau: 

• Bước 1:Loại bỏ các chế phẩm từ sữa chứa casein như sữa tươi, bơ, phô mai, sữa chua,..... Việc này giúp giảm các phản ứng thường thấy như tiêu chảy, khó ngủ. 
• Bước 2:Sau 2-4 tuần, cha mẹ tiếp tục loại bỏ các thực phẩm chứa gluten như mì ống, bánh mì, ngũ cốc, bánh quy,..... 

Để theo dõi hiệu quả của chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn, cha mẹ nên ghi nhật ký ăn uống và hành vi mỗi ngày. Theo đó, phụ huynh cần ghi lại loại thực phẩm trẻ ăn, thời gian và các thay đổi về cảm xúc, giấc ngủ, tiêu hóa, hành vi xã hội,... của trẻ. Điều này giúp xác định được phản ứng rõ ràng của trẻ với từng nhóm thực phẩm.

3.2 Thay thế thực phẩm thông minh

Khi cắt bỏ hai nhóm thực phẩm phổ biến như gluten và casein, điều quan trọng là có những lựa chọn thay thế hợp lý và lành mạnh để trẻ vẫn được ăn đa dạng và ngon miệng. Một số gợi ý:

• Thay sữa bò bằng sữa thực vật như sữa hạnh nhân, sữa dừa, sữa yến mạch hoặc các loại sữa không chứa casein chuyên biệt có ghi nhãn "casein-free".
• Thay bột mì thông thường bằng bột không chứa gluten như bột gạo, bột khoai tây, bột ngô, bột hạt, kết hợp với rau củ để làm bánh, nấu cháo, làm súp,.... 
• Nên chọn thực phẩm tươi, ít chế biến sẵn vì nhiều sản phẩm công nghiệp tiềm ẩn gluten/casein ẩn dưới dạng phụ gia.

Việc thay thế đúng cách giúp chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn không bị nhàm chán và dễ dàng hơn cho cả gia đình trong quá trình thực hiện.

Lựa chọn thực phẩm thay thế hợp lý và lành mạnh để trẻ vẫn được ăn đa dạng 

3.3 Đảm bảo dinh dưỡng không bị thiếu hụt

Loại bỏ sữa và ngũ cốc phổ biến có thể khiến trẻ thiếu hụt một số vi chất cần thiết. Do đó, để đảm bảo chế độ ăn GFCF vẫn đầy đủ dinh dưỡng, phụ huynh nên:

• Tham vấn chuyên gia dinh dưỡng để được hướng dẫn bổ sung đúng cách các vi chất dễ thiếu như canxi, vitamin D, vitamin B12, kẽm, sắt,.... 
• Tăng cường các nguồn protein thay thế bằng trứng, thịt trắng (gà, cá), đậu nành, đậu đỏ, hạt chia… để hỗ trợ phát triển não bộ và cơ thể.

Một chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn không chỉ là việc kiêng đúng, mà còn phải bù đủ và theo dõi kỹ. Từ đó, tạo nên hiệu quả bền vững và tích cực nhất cho sức khỏe và hành vi của trẻ.

• Kiên trì và đồng thuận trong gia đình

Chế độ ăn kiêng gluten và casein đòi hỏi sự đồng hành lâu dài và thống nhất từ cả gia đình, đặc biệt là những người trực tiếp chăm sóc trẻ. Trẻ nhỏ thường nhạy cảm với sự thay đổi trong bữa ăn, do đó việc giữ sự nhất quán từ ông bà, cha mẹ đến người giữ trẻ là yếu tố quyết định thành công. Nếu người lớn không tuân thủ nghiêm ngặt hoặc vô tình để trẻ tiếp xúc lại với gluten/casein, hiệu quả có thể bị đảo ngược.

Bên cạnh đó, việc chuẩn bị thực phẩm GFCF cũng đòi hỏi thời gian và công sức. Vì vậy, xây dựng sự kiên trì, hiểu biết và chia sẻ trách nhiệm giữa các thành viên trong gia đình là điều cần thiết để duy trì chế độ ăn cho trẻ tự kỷ an toàn và lâu dài.

4. Những lưu ý khi thực hiện chế độ ăn kiêng GFCF

Trong quá trình áp dụng chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn, có một số sai lầm thường gặp và yếu tố dễ bị bỏ qua. Một vài lưu ý quan trọng để đảm bảo hiệu quả và tính an toàn của phương pháp này cha mẹ cần nhớ gồm: 

• Không thay thế bằng thực phẩm siêu chế biến

Nhiều phụ huynh có xu hướng tìm đến các sản phẩm đóng gói sẵn được dán nhãn “gluten-free” hoặc “casein-free” như bánh, ngũ cốc ăn liền, snack. Tuy nhiên, các sản phẩm này thường chứa nhiều đường tinh luyện, chất béo bão hòa và phụ gia nhân tạo, không có lợi cho sức khỏe và thậm chí còn gây kích thích hành vi hoặc ảnh hưởng tiêu hóa.

Do đó, cha mẹ nên ưu tiên sử dụng thực phẩm tươi sống, tự nhiên, ít qua chế biến. Các lựa chọn thay thế an toàn bao gồm rau củ, thịt nạc, cá, trứng, đậu, trái cây và các loại bột tự nhiên không chứa gluten như bột gạo, bột ngô, hạt kê, bột sắn dây...

• Theo dõi sát và đánh giá hiệu quả

Việc theo dõi phản ứng của trẻ khi áp dụng chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ rất quan trọng. Cha mẹ nên duy trì nhật ký ăn uống và hành vi, ghi lại những thay đổi sau mỗi bữa ăn hoặc trong quá trình chuyển đổi thực phẩm.

Nếu sau 4–6 tuần thực hiện mà không ghi nhận bất kỳ cải thiện nào về hành vi, cảm xúc, giấc ngủ hay tiêu hóa thì cha mẹ cần đánh giá lại toàn bộ chế độ. Nguyên nhân có thể xuất phát từ thực phẩm chứa gluten/casein ẩn hoặc đơn giản chế độ này không phù hợp với thể trạng riêng của trẻ. Khi đó, cần tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng để có hướng điều chỉnh phù hợp.

• Kết hợp với các can thiệp chuyên môn khác

Chế độ ăn kiêng gluten và casein không phải là phương pháp điều trị duy nhất dành cho trẻ tự kỷ. Việc áp dụng GFCF nên được lồng ghép trong một chương trình can thiệp tổng thể, bao gồm trị liệu hành vi, trị liệu ngôn ngữ, trị liệu cảm giác,.... Một chế độ ăn kiêng đúng cách chỉ thực sự phát huy tác dụng khi kết hợp đồng bộ với các biện pháp chuyên môn, có đánh giá định kỳ và điều chỉnh phù hợp với sự phát triển của trẻ.

Áp dụng chế độ ăn GFCF, phụ huynh cần đảm bảo con vẫn được cung cấp đủ chất

5. Mirai Care – Đồng hành cùng cha mẹ trên hành trình phục hồi toàn diện cho trẻ tự kỷ

Phát hiện sớm, can thiệp đúng cách và kiên trì đồng hành là ba yếu tố then chốt trong hành trình hỗ trợ trẻ tự kỷ phát triển toàn diện. Tại Mirai Care, chúng tôi không đơn thuần cung cấp giải pháp mà đơn vị sẽ cùng cha mẹ kiến tạo từng thay đổi nhỏ nhưng có ý nghĩa lớn trong từng giai đoạn phát triển của trẻ.

Với vai trò là đơn vị tư vấn độc quyền tại Việt Nam về điều trị bằng tế bào gốc Tokyo, Nhật Bản, Mirai Care đã đồng hành cùng hơn 500+ trẻ từ 18 tháng đến 6 tuổi, mang đến hy vọng mới và kết quả rõ ràng cho hàng trăm gia đình. Đơn vị luôn tập trung chuyên sâu vào các vấn đề trọng tâm như giao tiếp, hành vi và cảm giác,..... Và liệu pháp tế bào gốc đóng vai trò quan trọng như một bước đột phá trong phục hồi chức năng thần kinh và cảm giác của trẻ.

Không chỉ cải thiện hành vi và tương tác xã hội, nhiều phụ huynh còn ghi nhận sự thay đổi rõ rệt trong hành vi ăn uống và tiêu hóa, vốn là những rào cản âm thầm ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất và tinh thần của trẻ:

• Giảm nhạy cảm cảm giác khi ăn:Trẻ không còn phản ứng dữ dội với mùi thức ăn, không sợ chạm vào đồ ăn có kết cấu lạ, từ đó hợp tác tốt hơn trong bữa ăn.
• Không còn bị ám ảnh bởi thói quen ăn uống cố định:Trẻ sẵn sàng thử món mới, mở rộng khẩu vị thay vì chỉ ăn duy nhất một món trong thời gian dài.
• Cải thiện rõ rệt hệ tiêu hóa:Táo bón, trào ngược và đầy hơi giảm hẳn – trẻ cảm thấy dễ chịu hơn và ăn uống tự nhiên hơn mỗi ngày.

Những thay đổi này không chỉ giúp trẻ ăn ngon hơn, ngủ sâu hơn, mà còn tăng cường khả năng hấp thu dinh dưỡng. Đây là yếu tố thiết yếu để củng cố khả năng tập trung, điều hòa cảm xúc và phát triển nhận thức.

Mirai Care tin rằng can thiệp đúng không chỉ ở não bộ, mà còn bắt đầu từ chiếc thìa, chiếc bát, và từng bữa cơm hằng ngày. Mặc dù Mirai Care không thay cha mẹ quyết định, nhưng luôn sẵn sàng đi cùng, để mỗi tiến bộ của con là một bước vững chắc trong hành trình lớn lên đầy yêu thương và cơ hội.

Mirai Care đơn vị tư vấn độc quyền tại Việt Nam về điều trị bằng tế bào gốc Tokyo, Nhật Bản

Tóm lại, việc áp dụng chế độ ăn kiêng gluten và casein cho trẻ tự kỷ an toàn không chỉ là lựa chọn dinh dưỡng mà còn là một phần quan trọng trong chiến lược hỗ trợ phục hồi toàn diện cho trẻ. Tuy nhiên, không có phương pháp nào phù hợp với tất cả, và mỗi trẻ đều có nhu cầu riêng biệt. Cha mẹ nên tham khảo ý kiến từ các chuyên gia có kinh nghiệm trong lĩnh vực phát triển trẻ em và dinh dưỡng chuyên biệt. Và đừng quên theo dõi Mirai Care mỗi ngày để bỏ túi thêm nhiều thông tin hữu ích hơn về chăm sóc trẻ tự kỷ nhé.