5+ Cách quản lý hành vi hống hách ở người tự kỷ cha mẹ cần biết

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Hành vi hống hách ở người tự kỷ thường khiến gia đình, thầy cô và người chăm sóc cảm thấy bối rối, khó xử. Tuy nhiên, đây không phải là vấn đề khó khăn mà hoàn toàn có thể cải thiện nếu áp dụng đúng phương pháp. Quản lý hành vi hống hách ở người tự kỷ không chỉ giúp giảm căng thẳng trong sinh hoạt hàng ngày, mà còn hỗ trợ phát triển kỹ năng giao tiếp, tự lập và hòa nhập xã hội. Bài viết này Mirai Care sẽ chia sẻ những cách quản lý hiệu quả, khoa học để phụ huynh và chuyên gia có thể đồng hành cùng trẻ.

1. Hành vi hống hách ở người tự kỷ là gì?

Hành vi hống hách ở người tự kỷ là những biểu hiện vượt quá giới hạn trong việc đòi hỏi, ép buộc hoặc điều khiển người khác để thỏa mãn nhu cầu của bản thân. Thay vì diễn đạt nhu cầu bằng cách giao tiếp bình thường, trẻ hoặc người tự kỷ có xu hướng dùng sự áp đặt, la hét, phản kháng hoặc thậm chí hành vi gây rối để đạt được điều mình muốn.

Việc nhận diện chính xác hành vi hống hách ở người tự kỷ là bước đầu quan trọng để phụ huynh và người chăm sóc tìm ra phương pháp quản lý phù hợp. Khi hiểu được bản chất, chúng ta sẽ dễ dàng áp dụng các biện pháp hỗ trợ giúp họ phát triển khả năng kiểm soát cảm xúc và cải thiện kỹ năng giao tiếp một cách lành mạnh hơn.

Hành vi hống hách đòi hỏi ở người tự kỷ

2. Nguyên nhân gây nên hành vi hống hách ở người tự kỷ

Hành vi hống hách ở người tự kỷ không tự nhiên xuất hiện mà thường bắt nguồn từ nhiều yếu tố liên quan đến đặc điểm tâm lý, khả năng giao tiếp và môi trường sống. Một số nguyên nhân phổ biến có thể kể đến như sau:

• Thứ nhất, khó khăn trong giao tiếp là nguyên nhân hàng đầu. Nhiều trẻ tự kỷ không thể diễn đạt mong muốn bằng lời nói hoặc cử chỉ rõ ràng, dẫn đến việc sử dụng hành vi hống hách như một “công cụ” để người khác chú ý và đáp ứng nhu cầu của mình.
• Thứ hai, khả năng kiểm soát cảm xúc còn hạn chế. Người tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc điều chỉnh cảm xúc, dễ nổi nóng, mất kiên nhẫn khi không được đáp ứng ngay. Điều này khiến họ chọn cách đòi hỏi mạnh mẽ, thậm chí cư xử áp đặt để giải tỏa cảm giác khó chịu.
• Thứ ba, sự nhạy cảm quá mức với môi trường cũng góp phần hình thành nên hành vi hống hách. Khi bị tác động bởi âm thanh, ánh sáng, hoặc có sự thay đổi bất ngờ, trẻ tự kỷ thường có phản ứng bằng việc áp đặt mong muốn của mình để kiểm soát tình huống.
• Ngoài ra, sự nuông chiều hoặc thiếu nhất quán trong giáo dục từ gia đình cũng có thể vô tình củng cố hành vi hống hách. Nếu trẻ hễ đòi hỏi là được đáp ứng ngay, các em sẽ học cách sử dụng hành vi này thường xuyên hơn để đạt mục đích.

Như vậy, nguyên nhân của hành vi hống hách ở người tự kỷ là sự kết hợp của nhiều yếu tố. Việc nhận diện rõ ràng từng nguyên nhân sẽ giúp phụ huynh và người chăm sóc có biện pháp quản lý phù hợp, hỗ trợ trẻ rèn luyện kỹ năng giao tiếp, kiềm chế cảm xúc và ứng xử tích cực hơn.

Nguyên nhân hành vi hống hách ở người tự kỷ thường bắt nguồn từ tâm lý, khả năng giao tiếp và môi trường sống

3. Cách quản lý hành vi hống hách ở người tự kỷ

3.1. Có ranh giới rõ ràng

Đặt ra ranh giới rõ ràng là một trong những phương pháp quan trọng giúp quản lý hành vi hống hách ở người tự kỷ. Trẻ tự kỷ thường có xu hướng bám vào những thói quen hoặc quy tắc cố định để cảm thấy an toàn. Nếu không có giới hạn rõ ràng, trẻ có thể cho rằng hành vi hống hách sẽ luôn được chấp nhận và lặp lại nhiều lần.

Cha mẹ và người chăm sóc cần xây dựng nguyên tắc cụ thể trong sinh hoạt hằng ngày, ví dụ: giờ ăn, giờ học, thời gian vui chơi đều phải theo lịch trình. Khi trẻ có biểu hiện đòi hỏi vượt quá giới hạn, người lớn cần giữ vững lập trường, giải thích ngắn gọn và kiên định thay vì chiều theo.

Bên cạnh đó, ranh giới cần được thống nhất trong gia đình và môi trường giáo dục, tránh tình trạng người thì nghiêm khắc, người lại nuông chiều, khiến trẻ bối rối và hành vi hống hách càng trở nên khó kiểm soát.

Việc duy trì ranh giới rõ ràng không chỉ giúp trẻ hiểu đâu là hành vi được phép, đâu là hành vi không phù hợp, mà còn rèn luyện khả năng tôn trọng người khác, kiềm chế cảm xúc và phát triển kỹ năng xã hội. Đây chính là nền tảng để trẻ hòa nhập và ứng xử tích cực hơn trong cộng đồng.

3.2. Dạy cách xử lý linh hoạt

Một trong những cách hiệu quả để quản lý hành vi hống hách ở người tự kỷ là dạy trẻ kỹ năng xử lý linh hoạt trong các tình huống khác nhau. Trẻ tự kỷ thường có xu hướng suy nghĩ cứng nhắc, khó chấp nhận sự thay đổi hoặc những tình huống ngoài dự đoán, từ đó dễ dẫn đến phản ứng hống hách hay bùng nổ cảm xúc.

Cha mẹ, giáo viên và nhà trị liệu cần từng bước giúp trẻ học cách thích ứng với thay đổi thông qua các hoạt động rèn luyện nhỏ. Ví dụ: khi thay đổi một thói quen trong lịch trình hàng ngày, hãy thông báo trước, giải thích bằng hình ảnh trực quan hoặc câu chuyện ngắn để trẻ hiểu và chuẩn bị tâm lý.

Quan trọng hơn, trẻ cần được hướng dẫn các kỹ năng xã hội và giao tiếp, như cách diễn đạt nhu cầu, cách nhờ sự giúp đỡ hoặc cách bình tĩnh khi không đạt được điều mong muốn. Khi trẻ biết có nhiều phương án để xử lý tình huống, mức độ lo âu sẽ giảm đi, từ đó hành vi hống hách cũng ít xảy ra hơn.

Việc dạy trẻ xử lý linh hoạt không chỉ giúp hạn chế hành vi tiêu cực mà còn tạo điều kiện để trẻ phát triển khả năng tư duy độc lập, giải quyết vấn đề và hòa nhập cộng đồng một cách lành mạnh hơn.

Quản lý hành vi hống hách giúp trẻ hạn chế hành vi tiêu cực mà còn để phát triển khả năng tư duy độc lập

3.3. Dạy cách nhận biết cảm xúc của người khác

Một trong những nguyên nhân khiến người tự kỷ có hành vi hống hách là do khó khăn trong việc thấu hiểu và đồng cảm với cảm xúc của người khác. Vì vậy, việc dạy trẻ kỹ năng nhận biết và phản hồi phù hợp với cảm xúc xung quanh là vô cùng quan trọng.

Cha mẹ và giáo viên có thể bắt đầu bằng việc sử dụng tranh ảnh, thẻ cảm xúc hoặc video minh họa để giúp trẻ phân biệt các biểu cảm cơ bản như vui, buồn, giận dữ, lo lắng. Song song, cần giải thích ý nghĩa của những cảm xúc đó và tình huống thường gặp trong đời sống. Ví dụ: khi thấy bạn bè cau mày, đó có thể là dấu hiệu của sự khó chịu hoặc tức giận.

Bên cạnh đó, các trò chơi nhập vai cũng rất hữu ích. Người lớn có thể đóng vai trong những tình huống cụ thể, sau đó gợi ý để trẻ quan sát, đoán cảm xúc và phản ứng phù hợp. Cách này giúp trẻ dần hình thành khả năng suy luận xã hội và hạn chế những hành vi áp đặt, hống hách.

Khi trẻ có tiến bộ, đừng quên khích lệ và khen ngợi, bởi sự củng cố tích cực sẽ giúp trẻ tự tin hơn trong việc áp dụng kỹ năng vào đời sống thực tế. Về lâu dài, việc nhận biết và đồng cảm với cảm xúc của người khác sẽ giúp trẻ xây dựng mối quan hệ xã hội lành mạnh hơn, giảm hành vi hống hách và tăng khả năng hòa nhập cộng đồng.

3.4. Tạo ra môi trường an toàn, phù hợp

Đối với người tự kỷ, môi trường sống và học tập có tác động trực tiếp đến hành vi và cảm xúc. Một không gian quá ồn ào, nhiều kích thích thị giác hoặc thay đổi đột ngột dễ khiến trẻ cảm thấy lo lắng, mất kiểm soát và biểu hiện hành vi hống hách để chống lại sự khó chịu. Vì vậy, việc xây dựng môi trường an toàn, ổn định và phù hợp với nhu cầu của trẻ là bước quan trọng trong quản lý hành vi.

Cha mẹ, giáo viên hoặc người chăm sóc có thể bắt đầu bằng cách giảm thiểu các yếu tố gây căng thẳng như tiếng ồn lớn, ánh sáng chói hoặc lịch trình thay đổi liên tục. Thay vào đó, hãy tạo ra một không gian quen thuộc, có cấu trúc rõ ràng, giúp trẻ cảm thấy an tâm. Việc sử dụng lịch trình trực quan (bằng tranh ảnh, ký hiệu) cũng giúp trẻ dự đoán trước hoạt động, từ đó giảm lo âu và hành vi chống đối.

Ngoài ra, trong môi trường an toàn, trẻ cần có góc riêng để thư giãn mỗi khi cảm thấy căng thẳng. Đây có thể là một không gian yên tĩnh, với đồ vật yêu thích hoặc dụng cụ hỗ trợ cảm giác (gối ôm, áo giảm kích động…). Khi biết rằng mình có nơi để “rút lui”, trẻ sẽ ít có xu hướng dùng hành vi hống hách để kiểm soát tình huống.

Một môi trường phù hợp không chỉ giúp trẻ giảm bớt hành vi tiêu cực mà còn khuyến khích trẻ tham gia tích cực hơn vào các hoạt động học tập và xã hội, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển lâu dài.

Tạo ra môi trường an toàn, phù hợp để xây dựng nền tảng vững chắc cho sự phát triển lâu dài của trẻ 

3.5. Khuyến khích con tự tin

Một nguyên nhân khiến người tự kỷ có hành vi hống hách là do cảm giác thiếu an toàn và không kiểm soát được tình huống. Vì vậy, nuôi dưỡng sự tự tin đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý và giảm thiểu hành vi này. Khi trẻ cảm thấy có khả năng, được tôn trọng và công nhận, trẻ sẽ ít cần dùng thái độ hống hách để khẳng định cái tôi.

Quản lý hành vi hống hách ở người tự kỷ là một quá trình cần sự kiên nhẫn, thấu hiểu và nhất quán. Việc kết hợp giữa các phương pháp trị liệu hành vi, môi trường tích cực và sự đồng hành từ gia đình sẽ mang lại những thay đổi rõ rệt theo thời gian. Hãy coi việc quản lý hành vi không phải là kiềm chế, mà là hướng dẫn để giúp người tự kỷ tìm ra cách thể hiện cảm xúc theo hướng tốt hơn.