Cảm xúc của trẻ tự kỷ: Hiểu đúng để yêu thương và hỗ trợ con tốt hơn

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Mỗi đứa trẻ đều có thế giới cảm xúc riêng, nhưng với trẻ tự kỷ, thế giới ấy đôi khi trở nên phức tạp và khó diễn đạt hơn. Nhiều cha mẹ bối rối khi con không thể nói ra cảm xúc, hoặc phản ứng “khác thường” trước một tình huống. Hiểu đúng về cảm xúc của trẻ tự kỷ không chỉ giúp cha mẹ thấu cảm hơn, mà còn là chìa khóa để đồng hành, giúp con học cách nhận biết, thể hiện và quản lý cảm xúc của mình — từng bước phát triển toàn diện và hạnh phúc hơn.

1. Đặc điểm về cảm xúc của trẻ tự kỷ

1.1. Khó khăn trong thể hiện cảm xúc

Trẻ trong phổ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc thể hiện cảm xúc như người thường — cả về số lượng, mức độ và hình thức thể hiện. Theo nghiên cứu của Samson et al, trẻ ASD có mức độ điều tiết cảm xúc (emotion regulation) yếu hơn so với trẻ phát triển điển hình. Ví dụ: trẻ có thể phản ứng quá mức với kích thích, hoặc ngược lại có vẻ “trầm” hơn so với mong đợi. 

Ngoài ra, khả năng nhận biết cảm xúc của bản thân và người khác ở trẻ tự kỷ cũng bị ảnh hưởng điều này làm cho việc thể hiện cảm xúc trở nên “không trôi chảy” hoặc có vẻ “không phù hợp”

1.2. Thể hiện cảm xúc không phù hợp với hoàn cảnh, môi trường

Một đặc điểm nữa rất hay gặp ở trẻ tự kỷ chính là trẻ thể hiện cảm xúc không phù hợp với hoàn cảnh hoặc môi trường xung quanh. Ví dụ: trẻ rất hứng khởi khi người khác đang nghiêm túc hoặc trẻ có thể đột ngột nổi giận hay chán nản dù không rõ lý do bên ngoài.

Theo nghiên cứu của Mazefsky et al. về cảm xúc của trẻ tự kỷ, trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn với việc điều chỉnh cảm xúc cho phù hợp, tức là cảm xúc có thể “vượt trội” (over-react) hoặc “kìm nén” (under-react) trong cùng một tình huống. 

Điều này khiến cho người lớn (cha mẹ, giáo viên, bạn bè,...) đôi khi cảm thấy “khó hiểu” hoặc “không biết xử lý” khi trẻ có phản ứng cảm xúc không phù hợp. 

Trẻ tự kỷ gặp khó khăn khi thể hiện cảm xúc đúng hoàn cảnh

1.3. Không nhận biết được cảm xúc của người khác

Khả năng nhận biết và phản hồi cảm xúc của người khác như ánh mắt, nét mặt, giọng nói là nền tảng cho việc giao tiếp. Trẻ tự kỷ gặp khó khăn rõ rệt trong việc nhận biết cảm xúc trên khuôn mặt, đặc biệt là các cảm xúc “phức tạp” như sợ hãi, ghê tởm, ngạc nhiên hoặc vừa cười vừa khóc. 

Nghiên cứu của Harms, Martin & Wallace đã chỉ ra rằng não bộ hoạt động ở vùng hạch hạnh nhân (amygdala) - trung tâm xử lý cảm xúc - thấp hơn ở nhóm ASD.

2. Các nhận biết trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong thể hiện cảm xúc

2.1. Khó khăn trong giao tiếp phi ngôn ngữ

Một trong những dấu hiệu phổ biến là trẻ tự kỷ có khó khăn trong giao tiếp phi ngôn ngữ - những cách thể hiện cảm xúc không dùng lời nói như nét mặt, ánh mắt, cử chỉ, tư thế cơ thể. Thuật ngữ “dyssemia” cũng được dùng để mô tả khó khăn trong việc sử dụng tín hiệu phi ngôn ngữ. 

Khi trẻ không hiểu hoặc không sử dụng được những tín hiệu đó, việc biểu đạt cảm xúc trở nên khó khăn và người lớn sẽ cảm thấy trẻ “ít biểu cảm”, “khó nhìn vào mắt”, hoặc “không biết dùng nét mặt khi vui/buồn”.

Ví dụ: Trong lớp học, khi bạn bè cười vui, trẻ tự kỷ không cười theo mà lại trầm ngâm. 

2.2. Thay đổi cảm xúc bất ngờ

Trẻ tự kỷ có thể có những thay đổi cảm xúc đột ngột, từ bình thường sang khó chịu, hoặc từ yên lặng sang kích động mà không có dấu hiệu trước. Đây là phần xuất phát từ khó khăn trong điều tiết cảm xúc (emotion dysregulation). Nghiên cứu chỉ ra rằng tỷ lệ trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong việc điều chỉnh cảm xúc cao hơn so với trẻ bình thường.

Ví dụ:trẻ đang chơi bình thường bỗng nhiên khóc hoặc la hét khi cái gì đó nhỏ “không theo ý muốn”, hoặc ngược lại, khi cần phải buồn, nhưng trẻ lại tỏ ra “mặt không cảm xúc”.

Trẻ tự kỷ cũng hay thay đổi cảm xúc bất ngờ

3. Phương pháp hỗ trợ trẻ tự kỷ gặp khó khăn về cảm xúc

3.1. Sử dụng ngôn ngữ cơ thể để trẻ hiểu được cảm xúc

Trẻ tự kỷ thường khó nắm bắt cảm xúc thông qua lời nói, vì vậy ngôn ngữ cơ thể đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Cha mẹ có thể biểu lộ cảm xúc bằng khuôn mặt, ánh mắt và giọng điệu rõ ràng hơn khi giao tiếp với con.

Ví dụ, khi bạn vui, hãy mỉm cười và nói bằng giọng nhẹ nhàng; khi buồn, hãy thể hiện nét mặt trầm xuống. Dần dần, trẻ sẽ học cách liên kết biểu cảm khuôn mặt với trạng thái cảm xúc, giúp con hiểu được thế giới cảm xúc của người khác.

3.2. Dạy trẻ cách nhận biết cảm xúc

Học nhận biết cảm xúc là bước nền tảng để trẻ hiểu và thể hiện bản thân. Cha mẹ có thể:

• Sử dụng thẻ hình cảm xúc (emotion cards) có hình minh họa khuôn mặt và tên cảm xúc.
• Xem phim hoạt hình hoặc đọc truyện cùng con và hỏi: “Nhân vật này đang cảm thấy thế nào?”
• Khi trẻ bộc lộ cảm xúc, hãy đặt tên cho cảm xúc đó, chẳng hạn: “Con đang giận vì mẹ không cho chơi nữa đúng không?”.

Việc gọi tên cảm xúc giúp trẻ ý thức được trạng thái bên trong và học cách thể hiện phù hợp hơn.

Dạy trẻ tự kỷ cách nhận biết cảm xúc

3.3. Khuyến khích trẻ mạnh dạn giao tiếp, thể hiện

Nhiều trẻ tự kỷ ngại nói hoặc thu mình khi cảm thấy không được hiểu. Cha mẹ nên tạo không gian an toàn để con có thể nói ra điều mình nghĩ mà không bị phán xét. Hãy khen ngợi khi trẻ bày tỏ cảm xúc đúng cách, chẳng hạn: “Mẹ rất vui khi con nói rằng con đang buồn, như vậy mẹ có thể giúp con rồi.” Những lời động viên tích cực sẽ giúp trẻ tự tin hơn khi giao tiếp và bộc lộ cảm xúc.

3.4. Tổ chức các trò chơi mang tính tương tác cao

Chơi là cách học tự nhiên nhất đối với mọi đứa trẻ – và với trẻ tự kỷ, chơi còn là cách “học cảm xúc” hiệu quả nhất. Cha mẹ có thể chọn những trò chơi vừa vui, vừa giúp con hiểu cảm xúc như:

• Trò đoán cảm xúc: Cha mẹ thể hiện khuôn mặt – con đoán cảm xúc.
• Đóng vai nhân vật: Cùng con nhập vai người bán hàng, bạn bè, thầy cô… để luyện phản ứng cảm xúc.
• Chơi hợp tác: Cùng nhau xếp hình, tô màu, chuyền bóng – dạy con chờ đợi, chia sẻ, hợp tác và kiểm soát cảm xúc khi thắng – thua.

Không cần quá cầu kỳ hay chuẩn bị nhiều dụng cụ, chỉ cần 15 – 20 phút mỗi ngày, trẻ sẽ vừa học, vừa chơi, vừa rèn cảm xúc một cách tự nhiên.

3.5. Cho trẻ tham gia vào các hoạt động nhóm

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc hòa nhập xã hội, nhưng môi trường nhóm lại là nơi tốt nhất để con học về cảm xúc thật.
Khi cùng bạn bè tham gia hoạt động, trẻ có cơ hội quan sát, bắt chước và trải nghiệm nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau.

Cha mẹ có thể cho con tham gia:

• Lớp học kỹ năng sống, mỹ thuật, thể thao dành cho trẻ đặc biệt.
• Các buổi sinh hoạt nhóm nhỏ dưới sự hướng dẫn của giáo viên hoặc chuyên viên trị liệu.

Trong quá trình này, trẻ học được cách lắng nghe, chờ đợi, chia sẻ, và quan trọng hơn là cảm nhận niềm vui khi được kết nối với người khác.

3.6. Tham gia các khóa hoặc lớp trị liệu

Nếu bạn đã áp dụng nhiều cách nhưng con vẫn gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc, đừng ngần ngại tìm đến chuyên gia.
Các trung tâm trị liệu cho trẻ tự kỷ hiện nay có nhiều phương pháp can thiệp hiệu quả, được thiết kế riêng cho từng trẻ:

• Trị liệu hành vi (ABA): giúp điều chỉnh phản ứng cảm xúc, hành vi chưa phù hợp.
• Trị liệu cảm xúc – hành vi (CBT): giúp trẻ nhận diện và quản lý cảm xúc.
• Trị liệu chơi (Play Therapy): sử dụng trò chơi để giúp trẻ khám phá và thể hiện cảm xúc.
• Trị liệu ngôn ngữ và giao tiếp xã hội: giúp con hiểu, diễn đạt và phản hồi cảm xúc trong giao tiếp.

Các chuyên viên không chỉ hỗ trợ trực tiếp cho trẻ mà còn hướng dẫn cha mẹ cách đồng hành hiệu quả tại nhà, giúp duy trì kết quả lâu dài.

Cho trẻ tự kỷ tham gia các khóa hoặc lớp học trị liệu

>>> Xem thêm: 

• [Tìm hiểu] Trẻ tăng động lớn lên có hết không?
• Cách chăm sóc trẻ tăng động giảm chú ý ba mẹ cần biết

Kết luận

Cảm xúc của trẻ tự kỷ không hề “thiếu” hay “khác lạ” — chỉ là con đang gặp khó khăn trong cách thể hiện và kết nối với thế giới xung quanh. Khi cha mẹ và thầy cô hiểu đúng, yêu thương đúng cách và kiên nhẫn hướng dẫn, trẻ sẽ dần mở lòng, biết cách bộc lộ cảm xúc và cảm nhận được tình yêu thương. Đồng hành cùng con trên hành trình này chính là hành trình học cách yêu thương một cách sâu sắc và nhân ái nhất.

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!