[Tìm hiểu] Nguyên nhân dẫn đến hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ là một trong những đặc điểm thường gặp, biểu hiện qua những hành động lặp đi lặp lại. Những hành vi này thường khiến cha mẹ lo lắng, tuy nhiên chúng lại mang ý nghĩa quan trọng trong việc giúp trẻ điều hòa cảm xúc, kiểm soát sự quá tải giác quan và tạo cảm giác an toàn. Hiểu rõ nguyên nhân và bản chất của hành vi tự kích thích sẽ giúp cha mẹ có hướng quản lý phù hợp, từ đó hỗ trợ trẻ phát triển tốt hơn cả về mặt tâm lý lẫn xã hội.

1. Hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ là gì?

Hành vi tự kích thích (tiếng Anh: stimming - viết tắt của self - stimulatory behavior) là những hành động lặp đi lặp lại mà trẻ tự kỷ thường thực hiện nhằm tạo ra sự thoải mái hoặc duy trì cảm giác quen thuộc. Các hành vi này có thể xuất hiện ở nhiều dạng khác nhau như: vẫy tay, xoay tròn, nhảy lên xuống, lắc đầu, phát ra âm thanh, nhìn chằm chằm vào ánh sáng hoặc sắp xếp đồ vật theo trật tự nhất định.

Đối với trẻ tự kỷ, hành vi tự kích thích không chỉ là một thói quen mà còn là cách để trẻ tự điều chỉnh cảm xúc, giảm căng thẳng và kiểm soát tình trạng quá tải giác quan. Khi môi trường xung quanh trở nên quá ồn ào, quá sáng hoặc chịu nhiều kích thích cùng lúc thì việc lặp lại như một hành vi quen thuộc giúp trẻ cảm thấy an toàn hơn.

Mặc dù nhiều phụ huynh lo ngại hành vi này sẽ cản trở sự phát triển xã hội của con, nhưng thực tế, nó có vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ duy trì trạng thái cân bằng. Điều quan trọng là cha mẹ và người chăm sóc cần phân biệt được khi nào hành vi tự kích thích là vô hại, khi nào cần can thiệp để hỗ trợ trẻ điều chỉnh phù hợp.

Những hành động lặp đi lặp lại có ý nghĩa tạo ra sự thoải mái hoặc duy trì cảm giác quen thuộc cho trẻ tự kỷ

>>> Xem thêm: Cách lựa chọn trại hè cho trẻ tự kỷ

2. Nguyên nhân trẻ tự kỷ có hành vi tự kích thích

Hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, gắn liền với đặc điểm phát triển thần kinh và sự nhạy cảm giác quan của trẻ. 

• Sự quá tải giác quan: Đây được xem như là một trong những nguyên nhân phổ biến nhất. Trẻ tự kỷ thường có mức độ nhạy cảm cao với âm thanh, ánh sáng, mùi vị hoặc cảm giác từ môi trường. Khi những kích thích này trở nên quá mức, trẻ có xu hướng lặp lại một hành vi quen thuộc để tự xoa dịu và tạo cảm giác an toàn.
• Sự thiếu hụt kích thích: Hành vi tự kích thích còn có thể bắt nguồn từ sự thiếu hụt kích thích này. Trong một số trường hợp, khi quá yên tĩnh hoặc ít hoạt động khiến trẻ cảm thấy buồn chán, hành vi lặp lại như lắc lư, vỗ tay hay phát ra âm thanh giúp trẻ tự tạo sự hứng thú và duy trì sự chú ý.
• Căng thẳng và lo âu: Đây cũng là những yếu tố quan trọng dẫn đến hành vi này. Khi trẻ gặp tình huống mới, cảm thấy bị đe dọa hoặc khó kiểm soát, việc thực hiện hành vi lặp đi lặp lại trở thành cách để trẻ điều hòa cảm xúc, giảm bớt lo lắng.

Hành vi tự kích thích gắn liền với đặc điểm phát triển thần kinh ở trẻ tự kỷ

3. Hành vi tự kích thích nào được khuyến khích và cần điều chỉnh?

Không phải mọi hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ đều tiêu cực. Trên thực tế, một số hành vi có thể mang lại lợi ích cho sự phát triển cảm xúc và kỹ năng của trẻ, trong khi một số khác lại gây cản trở đến sinh hoạt hằng ngày hoặc tiềm ẩn nguy hiểm, cần được điều chỉnh.

3.1. Hành vi tự kích thích nên được khuyến khích

Những hành vi mang tính chất an toàn, không gây hại cho bản thân hoặc người khác có thể được khuyến khích và chấp nhận. Ví dụ, trẻ lắc lư nhẹ nhàng, xoay đồ chơi, vẽ hoặc nghịch bóng nhỏ có thể giúp trẻ tự trấn an khi lo lắng hoặc duy trì sự tập trung trong một khoảng thời gian nhất định. 

3.2. Hành vi tự kích thích cần điều chỉnh

Bên cạnh đó, có những hành vi tự kích thích gây ảnh hưởng tiêu cực và cần được điều chỉnh kịp thời. Đó thường là những hành vi gây nguy hiểm cho bản thân như đập đầu, cắn tay, đánh vào cơ thể hoặc những hành vi cản trở quá trình học tập và hòa nhập xã hội như hét to, lặp lại âm thanh quá mức, hoặc di chuyển không kiểm soát trong lớp học. Nếu không được can thiệp, những hành vi này có thể khiến trẻ bị tổn thương, gặp khó khăn trong giao tiếp và ảnh hưởng đến mối quan hệ với người xung quanh.

Các hành vi kích thích có thể mang những tích cực cũng có thể mang tính chất tiêu cực

>>> Xem thêm: Cách nhận biết và xử lý rối loạn tiêu hóa ở trẻ tự kỷ

4. 5 Phương pháp giúp cải thiện hành vi tự kích thích ở trẻ

Để hỗ trợ trẻ tự kỷ quản lý hành vi tự kích thích một cách hiệu quả, phụ huynh và giáo viên cần áp dụng những phương pháp khoa học và kiên trì. Dưới đây là 5 cách tiếp cận phổ biến được các chuyên gia khuyến nghị.

4.1. Quan sát và xác định nguyên nhân

Trước tiên, cha mẹ và giáo viên cần quan sát kỹ lưỡng để tìm hiểu nguyên nhân dẫn đến hành vi tự kích thích. Hành vi này có thể bắt nguồn từ sự lo âu, mệt mỏi, quá tải giác quan hoặc đơn giản là do trẻ muốn tự trấn an. Khi xác định đúng nguyên nhân, người chăm sóc sẽ dễ dàng đưa ra biện pháp phù hợp hơn thay vì chỉ dừng lại ở việc ngăn cấm.

4.2. Tạo môi trường hỗ trợ

Một môi trường ít tiếng ồn, ánh sáng dịu, không gian sạch sẽ gọn gàng sẽ giúp trẻ cảm thấy an toàn và giảm bớt nhu cầu tìm đến hành vi tự kích thích. Ngoài ra, việc thiết kế một góc yên tĩnh trong nhà hoặc lớp học - nơi trẻ có thể đến và ngồi khi căng thẳng, cũng là giải pháp hữu ích giúp trẻ tự điều chỉnh cảm xúc.

4.3. Áp dụng phương pháp thay thế hành vi

Nếu hành vi tự kích thích gây ảnh hưởng tiêu cực, phụ huynh có thể hướng dẫn trẻ thay thế bằng những hoạt động lành mạnh hơn. Ví dụ, thay vì đập tay mạnh vào bàn, trẻ có thể bóp bóng cao su hoặc vẽ để giải tỏa năng lượng. Cách này vừa giúp trẻ an toàn, vừa duy trì khả năng tự điều hòa.

4.4. Sử dụng liệu pháp hành vi (ABA)

Liệu pháp phân tích hành vi ứng dụng (ABA - Applied Behavior Analysis) là một trong những phương pháp phổ biến nhất trong can thiệp cho trẻ tự kỷ. ABA tập trung vào việc dạy trẻ nhận biết tình huống, kiểm soát hành vi và dần thay thế những hành vi không phù hợp bằng hành vi tích cực. Phương pháp này mang lại hiệu quả cao khi được áp dụng đúng cách và kiên trì.

4.5. Hợp tác giữa gia đình và nhà trường

Cuối cùng, sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình và nhà trường đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện hành vi của trẻ. Khi cả hai bên cùng thống nhất chiến lược và cách ứng xử, trẻ sẽ có sự nhất quán trong việc học cách kiểm soát hành vi. Đồng thời, việc chia sẻ thông tin thường xuyên cũng giúp phát hiện sớm những thay đổi bất thường để kịp thời hỗ trợ.

Áp dụng phương pháp khoa học và kiên trì để quản lý hành vi tự kích thích một cách hiệu quả 

5. Lưu ý khi thực hiện can thiệp đối với trẻ có hành vi tự kích thích

Khi thực hiện phương pháp can thiệp với trẻ có hành vi tự kích thích, cha mẹ hoặc người hướng dẫn cũng cần lưu ý một số vấn đề như sau: 

• Ngăn chặn hành động bằng cách ép buộc: Khi thực hiện can thiệp, cha mẹ và chuyên viên cần đặc biệt lưu ý không nên ngăn chặn bằng cách ép buộc, bởi điều đó có thể khiến trẻ có xu hướng trở nên căng thẳng và phản kháng. Thay vào đó, hãy quan sát để xác định nguyên nhân, thời điểm và bối cảnh khiến hành vi xuất hiện, từ đó tìm giải pháp phù hợp. 
• Môi trường sinh hoạt được điều chỉnh phù hợp: Môi trường sinh hoạt của trẻ cũng cần được điều chỉnh để hạn chế những yếu tố gây quá tải giác quan như tiếng ồn, ánh sáng mạnh.
• Động viên, khuyến khích trẻ: Việc khuyến khích trẻ tham gia vào các hoạt động vận động, trò chơi tương tác và dạy kỹ năng giao tiếp sẽ giúp trẻ có những lựa chọn thay thế tích cực hơn. 
• Kiên nhẫn quan sát tình hình của trẻ: Đây là lưu ý quan trọng nhất, phụ huynh cần kiên nhẫn theo dõi, ghi chép tiến trình và phối hợp chặt chẽ với nhà trị liệu, giáo viên để đảm bảo can thiệp đạt hiệu quả bền vững.

Lưu ý khi thực hiện can thiệp đối với trẻ có hành vi tự kích thích

Hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ không hoàn toàn tiêu cực mà có thể coi là một cơ chế tự bảo vệ trước áp lực từ môi trường. Thay vì cố gắng ngăn chặn hoàn toàn, cha mẹ nên quan sát, tìm hiểu nguyên nhân và đồng hành cùng trẻ bằng những biện pháp điều chỉnh lành mạnh. Với sự kiên nhẫn và chiến lược hỗ trợ đúng cách, trẻ sẽ dần học được cách kiểm soát hành vi, phát triển kỹ năng xã hội và hòa nhập cuộc sống một cách tự tin hơn.