Liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ: Các hình thức & Lợi ích

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ đang dần được công nhận là một phương pháp can thiệp hiệu quả nhưng vẫn còn khá ít người biết đến. Không cần lời nói, trẻ có thể biểu đạt cảm xúc, suy nghĩ thông qua màu sắc và hình ảnh. Phương pháp này giúp cải thiện khả năng giao tiếp, giảm lo âu và tăng kết nối xã hội. Đặc biệt phù hợp với trẻ gặp khó khăn về ngôn ngữ. Cùng Mirai Care khám phá hiệu quả thực sự của liệu pháp này trong bài viết sau. 

1. Liệu pháp nghệ thuật là gì? Lợi ích với người tự kỷ 

Liệu pháp nghệ thuật là một phương pháp trị liệu giá trị, có thể mang lại lợi ích đáng kể cho người mắc rối loạn phổ tự kỷ (ASD). Hình thức trị liệu này tận dụng quá trình sáng tạo nghệ thuật để cải thiện và nâng cao sức khỏe thể chất, tinh thần và cảm xúc. Đối với người mắc chứng tự kỷ, liệu pháp nghệ thuật có thể giải quyết nhiều thách thức khác nhau, thúc đẩy sự phát triển trên nhiều lĩnh vực. [1] Các lợi ích của liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ có thể kể đến: 

• Thúc đẩy khả năng giao tiếp phi ngôn ngữ

Nhiều trẻ tự kỷ gặp khó khăn khi phải giao tiếp bằng lời. Trong khi đó, nghệ thuật lại mở ra một phương tiện giao tiếp khác tự do, không áp lực. Một bức tranh, một mô hình đất sét hay một bức ảnh có thể trở thành "ngôn ngữ" để trẻ chia sẻ những suy nghĩ và cảm xúc sâu bên trong. Hình thức giao tiếp này giúp các em cảm thấy được lắng nghe và được thấu hiểu mà không cần phụ thuộc vào lời nói.

• Học cách tương tác xã hội thông qua hoạt động nhóm

Khi tham gia vào các hoạt động nghệ thuật tập thể như vẽ tranh nhóm hay cùng nhau sáng tạo một tác phẩm lớn. Trẻ sẽ học cách lắng nghe ý kiến người khác, chờ đến lượt, hợp tác và thể hiện chính kiến. Những trải nghiệm này vừa mang tính giáo dục vừa khuyến khích sự kết nối tự nhiên với bạn bè đồng trang lứa, từ đó góp phần nuôi dưỡng kỹ năng xã hội một cách bền vững.

• Rèn luyện kỹ năng vận động tinh

Các thao tác như cầm cọ, tô màu, cắt dán hay nặn đất sét đều đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng giữa tay và mắt. Với trẻ tự kỷ, đây là cơ hội tuyệt vời để rèn luyện kỹ năng vận động tinh vốn rất quan trọng trong các hoạt động sinh hoạt thường ngày như viết chữ, cài khuy áo hay sử dụng muỗng đũa. Quá trình luyện tập đều đặn còn giúp các em kiểm soát cơ thể tốt hơn và tăng cường sự khéo léo.

• Ổn định cảm xúc và giảm áp lực nội tâm

Nghệ thuật là một nơi an toàn để trẻ "giải tỏa" những cảm xúc khó gọi tên. Khi vẽ, trẻ có thể trút bỏ căng thẳng, lo âu hoặc bối rối bằng màu sắc và hình khối. Các nhà trị liệu thường hướng dẫn trẻ dùng nghệ thuật như một công cụ để khám phá và hiểu rõ cảm xúc của mình. Điều này giúp các em dần học được cách kiểm soát cảm xúc, phản ứng tích cực hơn với các tình huống trong cuộc sống hàng ngày.

• Hỗ trợ điều hòa cảm giác

Không ít trẻ tự kỷ có phản ứng quá mức hoặc kém nhạy cảm với các kích thích từ môi trường. Việc tiếp xúc với đa dạng chất liệu,  từ mềm mại đến thô ráp, từ màu sắc trầm đến rực rỡ giúp trẻ làm quen dần với các thông tin cảm giác mà không bị choáng ngợp. Hoạt động nghệ thuật vì thế không chỉ mang tính sáng tạo mà còn đóng vai trò như một “bài tập” điều chỉnh cảm giác phù hợp với từng cá nhân.

• Tăng cảm giác tự hào và lòng tin vào bản thân

Mỗi khi hoàn thành một tác phẩm, trẻ cảm thấy mình đã làm được điều gì đó có ý nghĩa. Điều này rất quan trọng với những em nhỏ thường xuyên gặp khó khăn trong học tập hay giao tiếp. Việc nhận được lời khen, được treo tranh hoặc trưng bày sản phẩm giúp trẻ tự tin hơn, tin vào năng lực của chính mình. Dần dần, sự tự tin đó lan tỏa sang các lĩnh vực khác trong cuộc sống và học tập.

• Khơi gợi trí tưởng tượng và phát triển tư duy

Không bị ràng buộc bởi khuôn khổ, hoạt động nghệ thuật tạo ra không gian mở để trẻ tự kỷ tự do khám phá. Khi được "chơi" với màu sắc, hình khối, chất liệu, trẻ có thể nảy sinh những ý tưởng bất ngờ, sáng tạo và độc đáo. Đây không chỉ là cách để tìm thấy đam mê cá nhân mà còn giúp trẻ rèn luyện kỹ năng tư duy logic, giải quyết vấn đề và phát triển nhận thức.

Liệu pháp nghệ thuật mang lại lợi ích đáng kể cho người mắc bệnh tự kỷ

2. Các liệu pháp nghệ thuật phổ biến trong điều trị bệnh tự kỷ 

Khi nhắc đến liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ, nhiều người thường nghĩ đơn thuần là cho trẻ “vẽ chơi”. Tuy nhiên, các hình thức nghệ thuật được sử dụng trong trị liệu đều có mục tiêu can thiệp rõ ràng về cảm xúc, hành vi và kỹ năng xã hội. Dưới đây là những liệu pháp được áp dụng phổ biến, linh hoạt theo độ tuổi và mức độ phát triển của mỗi trẻ.

2.1 Vẽ tự do và tô màu

Vẽ tự do là một kỹ thuật cơ bản trong liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ, giúp trẻ giải tỏa căng thẳng, kiểm soát hành vi và dần hình thành khả năng biểu đạt cảm xúc. Khi được cung cấp không gian không phán xét, trẻ có thể tự do sáng tạo theo ý muốn, từ đó phản ánh thế giới quan cá nhân. Những hình ảnh lặp đi lặp lại hoặc cách sử dụng màu sắc cũng giúp chuyên gia hiểu được nhu cầu tiềm ẩn của trẻ.

Tô màu theo tranh có sẵn cũng là một công cụ hỗ trợ rất hiệu quả. Đối với trẻ mới bắt đầu hoặc có mức độ tự kỷ nặng, hoạt động này giúp rèn luyện khả năng tập trung, phối hợp tay, mắt và điều chỉnh hành vi mang tính lặp lại. Việc lặp lại động tác tô màu theo nhịp điệu ổn định có thể tạo cảm giác an toàn và trấn an hệ thần kinh. Trẻ thường cảm thấy thư giãn và dễ tiếp nhận các can thiệp tiếp theo sau đó.

2.2 Nặn đất sét, hoạt động xúc giác

Đất sét không chỉ là vật liệu tạo hình đơn thuần mà còn là công cụ trị liệu xúc giác cực kỳ quan trọng trong liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ. Trẻ tự kỷ thường có phản ứng quá mức hoặc dưới ngưỡng với các kích thích cảm giác, do đó việc tiếp xúc với đất sét sẽ giúp điều hòa hệ thần kinh cảm giác theo cách tự nhiên, linh hoạt. Khi trẻ chạm, bóp, nhào nặn,... hệ xúc giác sẽ được kích hoạt, góp phần cải thiện khả năng tự điều chỉnh và kiểm soát hành vi.

Bên cạnh yếu tố cảm giác, nặn đất sét còn giúp tăng cường khả năng vận động tinh – một kỹ năng nền tảng để thực hiện các hoạt động chức năng trong đời sống. Trẻ được khuyến khích tạo hình con vật, đồ vật quen thuộc hoặc cảm xúc thông qua sản phẩm 3D. Quá trình này không chỉ khơi gợi trí tưởng tượng mà còn tạo điều kiện cho trẻ “diễn đạt” điều mình nghĩ mà không cần lời nói. Điều này rất có giá trị với trẻ ít ngôn ngữ hoặc ngôn ngữ hạn chế.

Tiếp xúc với đất sét sẽ giúp điều hòa hệ thần kinh cảm giác theo cách tự nhiên, linh hoạt

2.3 Cắt dán sáng tạo (collage)

Hoạt động cắt dán giúp trẻ tự kỷ xây dựng khả năng tổ chức và lựa chọn, đây là hai kỹ năng điều hành quan trọng trong phát triển trí tuệ. Khi trẻ tự tìm, chọn và sắp xếp hình ảnh theo chủ đề, đó là lúc trẻ học cách lên kế hoạch, đưa ra quyết định và sử dụng các biểu tượng trực quan để thể hiện ý tưởng. Đây là một bước đệm tốt để chuyển sang các hoạt động xã hội phức tạp hơn trong liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ.

Đặc biệt, collage thường được lồng ghép vào các hoạt động trị liệu theo chủ đề như “Gia đình em”, “Trường học”, “Cảm xúc hôm nay”,...  Trẻ có thể sử dụng hình ảnh báo, tạp chí, giấy màu để kể một câu chuyện không lời. Việc tạo ra sản phẩm hoàn chỉnh từ các yếu tố rời rạc sẽ hỗ trợ trẻ phát triển tư duy tổng hợp, đồng thời giúp chuyên viên nắm bắt được hệ quy chiếu suy nghĩ cá nhân của trẻ một cách sinh động.

2.4 Vẽ minh họa câu chuyện (story art)

Vẽ minh họa câu chuyện là hình thức kết hợp giữa nghệ thuật và phát triển ngôn ngữ – xã hội. Trẻ được hướng dẫn vẽ lại một sự kiện đã trải qua hoặc một tình huống xã hội giả định như “bạn đến trường”, “bạn giận”, “bạn xin lỗi”. Trong liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ, đây là phương pháp giúp trẻ ôn lại trải nghiệm một cách trực quan, từ đó học cách diễn giải, tổ chức và xử lý thông tin cảm xúc theo trình tự.

Ngoài việc hỗ trợ phát triển tư duy kể chuyện, story art còn giúp trẻ làm quen với khái niệm nhân quả và cách nhận diện vai trò của bản thân trong các tình huống xã hội. Trẻ sẽ dần học cách đồng cảm, phân biệt đúng sai và điều chỉnh hành vi theo hướng phù hợp. Với những trẻ chưa đủ khả năng kể chuyện bằng lời, hình thức này là “chiếc cầu” kết nối trẻ với thế giới bên ngoài.

2.5 Vẽ tranh theo cảm xúc

Vẽ theo cảm xúc là một kỹ thuật trung tâm trong liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ, giúp trẻ học cách nhận diện, gọi tên và kiểm soát cảm xúc thông qua hình ảnh và màu sắc. Trẻ được khuyến khích “vẽ giận dữ”, “vẽ vui vẻ”, “vẽ lo lắng”,... như một cách giải phóng cảm xúc đang bị kìm nén. Đây là phương pháp giúp trẻ hiểu rõ bản thân và học cách điều tiết mà không cần bộc lộ qua hành vi tiêu cực.

Ngoài giá trị trị liệu cá nhân, hoạt động này còn mở ra cơ hội để cha mẹ và chuyên viên hiểu rõ trạng thái tâm lý hiện tại của trẻ. Khi trẻ tự do lựa chọn màu sắc, hình dạng để biểu đạt “tâm trạng hôm nay”, đó là lúc trẻ được lắng nghe một cách sâu sắc nhất mà không cần ép buộc giao tiếp. Qua thời gian, việc nhận diện và điều chỉnh cảm xúc sẽ dần trở thành kỹ năng tự nhiên của trẻ.

Vẽ theo cảm xúc giúp học cách nhận diện, kiểm soát cảm xúc qua hình ảnh

3. Hướng dẫn áp dụng liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ tại nhà 

Phụ huynh hoàn toàn có thể bắt đầu liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ tại nhà mà không cần quá nhiều kỹ thuật chuyên môn. Điều quan trọng là tạo ra một không gian an toàn, thoải mái và không phán xét. Phụ huynh có thể tham khảo hướng dẫn cách áp dụng liệu pháp nghệ thuật cho trẻ tự kỷ sau để triển khai hiệu quả tại nhà: 

• Chuẩn bị không gian và vật dụng phù hợp: Cha mẹ cần lựa chọn một góc nhỏ yên tĩnh, đủ ánh sáng và tránh quá nhiều kích thích thị giác. Đồng thời, cung cấp sẵn các vật liệu đơn giản như giấy trắng, bút màu, màu nước, đất nặn, giấy vụn, hồ dán,... cho trẻ. Cùng với đó, hãy luôn để mọi thứ trong tầm với của trẻ và không sắp xếp quá gò bó.
• Thiết lập thói quen sáng tạo định kỳ: Bạn nên dành ra 15 - 30 phút mỗi ngày hoặc vài buổi mỗi tuần để cùng trẻ tham gia các hoạt động nghệ thuật. Hãy để việc này trở thành một phần trong lịch sinh hoạt của trẻ, như một "khoảng thời gian yên tĩnh". Liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ không cần mục tiêu thành phẩm, quan trọng là quá trình trẻ được thể hiện và kết nối cảm xúc.
• Định hướng nhẹ nhàng, không kiểm soát: Không nên yêu cầu trẻ “vẽ đẹp” hay làm theo mẫu. Thay vào đó, bạn có thể đưa ra chủ đề mở như “Con cảm thấy gì hôm nay?”, “Con muốn vẽ điều gì khiến con vui?”, “Con có thể vẽ một câu chuyện?”. Với trẻ có ngôn ngữ hạn chế, bạn hãy quan sát màu sắc, nét vẽ, hành vi để hiểu trẻ hơn, thay vì cố gắng giải nghĩa mọi thứ.
• Kết nối cảm xúc sau hoạt động: Sau khi hoàn thành, bạn có thể nhẹ nhàng hỏi trẻ bằng các câu hỏi như “Bức tranh này là gì?”, “Con đặt tên cho tác phẩm này như thế nào?”, hoặc đơn giản là chia sẻ với trẻ rằng “Mẹ thấy con dùng rất nhiều màu xanh hôm nay đấy.” Điều này giúp trẻ gắn kết cảm xúc với hình ảnh- một trong những mục tiêu quan trọng của liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ tại nhà.
• Lưu lại sản phẩm để theo dõi sự thay đổi: Lưu trữ các tác phẩm nghệ thuật theo thời gian sẽ giúp bạn theo dõi tiến trình phát triển cảm xúc, hành vi và kỹ năng của trẻ. Nhiều phụ huynh sau vài tháng thực hiện đã bất ngờ trước sự chuyển biến trong nét vẽ, cách lựa chọn chủ đề hoặc khả năng phản hồi cảm xúc của con.

Nên chọn góc nhỏ yên tĩnh, đủ ánh sáng, tránh quá nhiều kích thích thị giác cho trẻ tập vẽ

4. Khi nào nên kết hợp trị liệu với liệu pháp nghệ thuật với người tự kỷ? 

Liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ có thể được đưa vào kế hoạch can thiệp như một hình thức bổ trợ hiệu quả, đặc biệt trong các trường hợp trẻ gặp trở ngại về giao tiếp, cảm xúc hoặc hành vi. Việc kết hợp đúng thời điểm sẽ giúp tối ưu tiến trình phát triển của trẻ. Cụ thể, phụ huynh nên cân nhắc kết hợp trị liệu với liệu pháp nghệ thuật khi: 

• Trẻ gặp khó khăn trong diễn đạt cảm xúc bằng lời nói: Trẻ không thể hoặc không biết cách diễn đạt nỗi buồn, sự tức giận, lo lắng… bằng ngôn ngữ. Khi đó, hình ảnh, màu sắc và biểu đạt phi ngôn ngữ sẽ giúp trẻ "nói lên" những gì không thể diễn tả bằng lời.
• Trẻ có hành vi lặp lại, rối loạn cảm giác hoặc khó tự điều chỉnh: Trẻ thường xuyên có các hành vi như xoay tròn, vỗ tay, nhảy nhót không kiểm soát hoặc phản ứng mạnh với âm thanh, ánh sáng, đụng chạm. Các hoạt động nghệ thuật như nặn đất sét, tô màu sẽ giúp điều hòa cảm giác và hỗ trợ ổn định hành vi.
• Trẻ biểu hiện căng thẳng, lo âu kéo dài: Nếu trẻ thay đổi thói quen ăn ngủ, dễ cáu gắt, né tránh giao tiếp hoặc trở nên trầm lặng hơn, đây là dấu hiệu cho thấy trẻ cần kênh giải tỏa cảm xúc an toàn. Vẽ tranh theo cảm xúc, tô màu chủ đề hoặc story art có thể giúp trẻ làm dịu nội tâm và cải thiện trạng thái tinh thần.
• Trẻ không hợp tác trong các hình thức trị liệu truyền thống: Có những trẻ từ chối giao tiếp với chuyên viên, không ngồi yên trong lớp can thiệp hành vi hoặc ngôn ngữ. Trong trường hợp đó, liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷ có thể là “cánh cửa gián tiếp” để tạo dựng niềm tin, thiết lập kết nối trị liệu bước đầu.
• Trẻ phản ứng tích cực với hoạt động hình ảnh và sáng tạo:  Một số trẻ đặc biệt yêu thích màu sắc, tranh ảnh, hoặc thường vẽ để thể hiện suy nghĩ. Nếu trẻ chủ động tiếp cận với hoạt động mỹ thuật, đây là cơ hội tốt để lồng ghép trị liệu cảm xúc, hành vi thông qua nghệ thuật một cách tự nhiên và hiệu quả.

Nên kết hợp trị liệu với liệu pháp nghệ thuật để cải thiện toàn diện cho người tự kỷ

5. Mirai Care – Đồng hành cùng cha mẹ trên hành trình phục hồi toàn diện cho trẻ tự kỷ

Là đơn vị tư vấn độc quyền liệu pháp tế bào gốc Tokyo (Nhật Bản) tại Việt Nam, Mirai Care đã hỗ trợ hơn 500+ trẻ từ 18 tháng đến 6 tuổi cải thiện hành vi và phục hồi khả năng giao tiếp. Với thế mạnh chuyên sâu trong phát hiện, tư vấn và can thiệp sớm, chúng tôi tập trung xây dựng lộ trình cá nhân hóa cho từng trẻ. 

Không chỉ dừng lại ở việc cải thiện kỹ năng xã hội, liệu pháp tế bào gốc còn mang đến những chuyển biến tích cực trong các khía cạnh tưởng chừng rất khó thay đổi. Trong đó có hành vi ăn uống, một trong những vấn đề thường gặp ở trẻ tự kỷ. Bởi vậy, liệu pháp tế bào gốc là bước tiến mới hỗ trợ trẻ tự kỷ cải thiện hành vi ăn uống, giúp trẻ: 

• Giảm nhạy cảm cảm giác khi ăn, không còn sợ mùi, sợ chạm vào thức ăn
• Không còn bị ám ảnh bởi thói quen ăn uống lặp lại, chỉ ăn 1 món, từ chối thử món mới
• Cải thiện tiêu hóa rõ rệt:, bớt táo bón, giảm trào ngược, bụng êm hơn → ăn ngon miệng hơn

Chăm sóc dinh dưỡng không chỉ là đảm bảo bữa ăn đầy đủ, mà còn là nền tảng giúp trẻ tự kỷ tăng khả năng tập trung, ổn định cảm xúc và phát triển toàn diện. Mirai Care cam kết đồng hành cùng cha mẹ bằng các giải pháp tiên tiến, an toàn và phù hợp với đặc điểm từng trẻ.

Mirai Care đồng hành cùng trẻ tự kỷ trên hành trình phục hồi toàn diện

Liệu pháp nghệ thuật với chứng tự kỷkhông chỉ là một hoạt động sáng tạo đơn thuần mà còn là cầu nối giúp trẻ bộc lộ cảm xúc, điều chỉnh hành vi và phát triển kỹ năng xã hội một cách tự nhiên. Để giúp trẻ tiến bộ bền vững, cha mẹ nên kết hợp nghệ thuật vào kế hoạch can thiệp hàng ngày. Cha mẹ đừng quên tìm hiểu thêm các phương pháp hỗ trợ chuyên sâu tại Mirai Care – nơi đồng hành cùng bạn trên hành trình phục hồi toàn diện cho trẻ tự kỷ nhé!