Cha mẹ nên dạy trẻ tự kỷ bật âm như thế nào hiệu quả?

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Dạy trẻ tự kỷ bật âm là một hành trình đòi hỏi sự kiên nhẫn, phương pháp đúng và môi trường luyện tập phù hợp. Cha mẹ nên bắt đầu từ đâu và làm thế nào để hỗ trợ con luyện âm hiệu quả hơn mỗi ngày? Mirai Care sẽ giúp bạn hiểu rõ nguyên tắc, các bước luyện tập đúng cách và những hoạt động đơn giản nhưng mang lại tiến bộ rõ rệt cho trẻ tự kỷ trong quá trình bật âm.

1. Vì sao trẻ tự kỷ không biết bật âm?

Trẻ tự kỷ không biết “bật âm” – tức khó phát ra âm thanh hoặc tạo âm một cách chủ động – xuất phát từ nhiều yếu tố liên quan đến sự phát triển thần kinh và kỹ năng giao tiếp. Ở nhiều trẻ, các vùng não phụ trách ngôn ngữ, giao tiếp và vận động miệng – lưỡi – hơi thở hoạt động kém hiệu quả, khiến trẻ khó điều khiển cơ quan phát âm dù có thể hiểu được một phần lời nói.

Bên cạnh đặc điểm thần kinh, trẻ tự kỷ còn gặp nhiều hạn chế ảnh hưởng trực tiếp đến việc học cách bật âm:

• Khó xử lý và phân biệt âm thanh: Trẻ có thể không nhận diện rõ âm thanh hoặc không phân biệt được các âm khác nhau, dẫn đến khó bắt chước và tạo ra âm đúng.
• Thiếu động lực giao tiếp: Nhiều trẻ không chủ động tìm kiếm tương tác, ít nhu cầu trao đổi, khiến việc bật âm không diễn ra tự nhiên.
• Hạn chế vận động cơ miệng: Khó phối hợp môi – lưỡi – hàm khiến trẻ khó tạo và điều chỉnh âm thanh.
• Khó bắt chước âm thanh: Vì kỹ năng bắt chước kém, trẻ ít sao chép được cử động môi và cách phát âm của người lớn.
• Rối loạn cảm giác vùng miệng: Trẻ quá nhạy hoặc quá kém nhạy cảm giác khiến khó cảm nhận vị trí phát âm, từ đó khó bật được âm đúng cách.
• Hạn chế chú ý chung và tương tác xã hội: Trẻ ít nhìn mặt, ít quan sát khẩu hình, dẫn đến thiếu cơ hội học phát âm qua tương tác.

Trẻ tự kỷ không biết “bật âm” liên quan đến sự phát triển thần kinh và kỹ năng giao tiếp

2. Nguyên tắc khi dạy trẻ bật âm

Để hỗ trợ trẻ chậm nói bật âm hiệu quả, cha mẹ và chuyên viên cần tuân thủ một số nguyên tắc cơ bản.

• Bắt đầu với âm dễ, âm vô thanh: Ưu tiên các âm như /p/, /m/, /b/, /t/ vì trẻ dễ quan sát khẩu hình, nhận biết vị trí môi – lưỡi và cảm nhận sự rung khi phát âm. Đây là bước khởi đầu giúp trẻ hình thành nhận diện âm cơ bản.
• Kết hợp đa giác quan: Khi dạy bật âm, nên cho trẻ nhìn khẩu hình miệng để hỗ trợ thị giác, nghe âm mẫu chuẩn để kích hoạt thính giác, đồng thời chạm nhẹ vào cổ họng để cảm nhận độ rung – cách này giúp trẻ phân biệt âm hữu thanh và vô thanh hiệu quả hơn.
• Tăng dần độ khó: Sau khi trẻ quen với âm đơn, chuyển sang ghép âm thành âm tiết, từ đơn rồi câu ngắn. Việc nâng mức độ từ từ giúp trẻ không bị quá tải.
• Lặp lại thường xuyên: Trẻ chậm nói cần số lần luyện tập nhiều hơn để ghi nhớ âm và duy trì thói quen phát âm đúng, nên cần lặp lại đều đặn mỗi ngày.

3. Các kỹ thuật giúp trẻ bật âm

Muốn giúp trẻ bật âm dễ dàng và chủ động hơn, người dạy cần kết hợp nhiều kỹ thuật hỗ trợ khác nhau. Những phương pháp dưới đây giúp trẻ quan sát, cảm nhận và điều khiển âm thanh hiệu quả hơn.

• Mô hình hóa âm thanh (Modeling): Người dạy cần phát âm mẫu thật chậm, rõ ràng và phóng đại khẩu hình để trẻ dễ quan sát. Chẳng hạn khi luyện âm /p/, hãy cho trẻ thấy rõ động tác môi khép chặt rồi bật mở cùng luồng hơi ra ngoài.
• Kích hoạt cảm giác và vận động: Có thể hỗ trợ trẻ bằng cách tạo kích thích nhẹ ở vùng môi, má hoặc cổ. Giáo viên cũng có thể đặt tay trẻ lên cổ, má của mình để trẻ cảm nhận trực tiếp độ rung hay áp lực hơi khi tạo âm. Ví dụ với âm /m/, trẻ sờ vào cổ sẽ nhận ra độ rung của thanh quản.
• Dùng gương và dụng cụ hỗ trợ: Gương giúp trẻ tự theo dõi khẩu hình và điều chỉnh sao cho giống với người hướng dẫn. Ngoài ra, một số vật dụng đơn giản như que định hướng lưỡi khi luyện âm /l/, /t/ hoặc ống hút để tập hơi cũng mang lại hiệu quả cao.
• Phát triển khả năng điều khiển hơi thở: Việc tạo âm chuẩn phụ thuộc nhiều vào kỹ năng kiểm soát hơi. Cha mẹ có thể cho trẻ chơi các hoạt động như thổi bong bóng, thổi nến hay thổi mảnh giấy để tăng khả năng điều tiết hơi thở trước khi bước vào luyện âm cụ thể.

Mô hình hóa âm thanh (Modeling)

4. Các cách dạy trẻ tự kỷ bật âm 

4.1. Sử dụng các bài hát, bài thơ để dạy trẻ bật âm

Âm nhạc là một trong những phương tiện kích thích ngôn ngữ tự nhiên và hiệu quả nhất đối với trẻ chậm nói hoặc trẻ đang tập phát âm. Giai điệu vui nhộn, nhịp điệu lặp lại và ca từ quen thuộc giúp trẻ dễ dàng ghi nhớ âm thanh, đồng thời tạo cảm giác thoải mái để trẻ thử phát ra những âm đơn giản mà không bị áp lực.

Cách thực hiện:

• Chọn các bài hát hoặc đồng dao đơn giản với ca từ quen thuộc, gần gũi như:
  “Một con vịt xòe ra hai cái cánh”, “Ba thương con vì con giống mẹ”, “Kìa con bướm vàng xòe đôi cánh”, “Hai vây xinh xinh, cá vàng bơi”, hay “Quả bóng tròn tròn là quả bóng xinh xinh”. Những bài này có cấu trúc lặp lại, âm đầu và âm cuối rõ ràng, rất phù hợp để trẻ luyện phát âm.
• Hát chậm rãi, nhấn rõ từng âm, đặc biệt là các âm đầu để trẻ quan sát cách đặt môi và nghe được âm mẫu chính xác. Việc lặp lại nhiều lần cũng giúp trẻ tăng khả năng ghi nhớ.
• Kết hợp vận động toàn thân như vỗ tay, lắc lư, nhún nhảy hoặc minh họa động tác theo lời bài hát. Sự kết hợp giữa âm nhạc và vận động giúp não bộ trẻ xử lý thông tin tốt hơn, tăng hứng thú và kéo dài thời gian tập trung.
• Sử dụng nhạc cụ đơn giản như trống nhỏ, lục lạc, kèn tay để tạo nhịp, giúp trẻ cảm nhận tiết tấu và phản ứng theo nhịp điệu.

Ví dụ: Khi hát “Một con vịt xòe ra hai cái cánh…”, cha mẹ có thể hát chậm, lập lại nhiều lần, kết hợp làm động tác xòe cánh vui nhộn. Sau khi trẻ đã quen giai điệu, hãy cố ý “ngắt” ở những từ quan trọng để trẻ tự bật âm. Việc chờ đợi này kích thích trẻ chủ động phát ra âm một cách tự nhiên và tự tin hơn.

4.2. Dạy trẻ bật âm thông qua các trò chơi, hình ảnh

Trò chơi là một phương thức học tập tự nhiên, giúp trẻ luyện phát âm trong trạng thái vui vẻ và không cảm thấy bị ép buộc. Khi được học thông qua hoạt động chơi, trẻ thường chủ động tham gia hơn, chú ý tốt hơn và dễ dàng bắt chước các âm thanh mà người lớn gợi ý. Mỗi trò chơi đều trở thành một tình huống giao tiếp nhỏ, nơi trẻ vừa tương tác vừa luyện khả năng bật âm.

Dạy trẻ nói thông qua hình ảnh

• Sử dụng thẻ tranh con vật hoặc đồ vật quen thuộc, cho trẻ nhìn và gọi tên. Với hình con mèo, cha mẹ có thể gợi trẻ phát âm “meo meo”, hoặc với hình con bò thì gợi “ò ò”.
• Dùng sách tranh khổ lớn, nhiều màu sắc để thu hút trẻ. Giữ sách ngang tầm mắt, đợi trẻ nhìn vào hình, sau đó gợi âm và quan sát xem trẻ có phản ứng bằng ánh mắt, cử chỉ hay âm thanh không.

Dạy trẻ bật âm bằng đồ chơi

• Dùng đồ chơi yêu thích để dẫn dắt trẻ tham gia trò chơi chung và tạo cơ hội luyện âm: xe đồ chơi để tạo tiếng “brừ brừ”, “bíp bíp”, hoặc đồ chơi con vật để mô phỏng tiếng kêu như “meo meo”, “ò ó o”.
• Chơi đóng vai chăm sóc búp bê, dạy trẻ các từ đơn giản như “ăn”, “uống”, “tắm”, giúp trẻ luyện âm đơn dễ bật.
• Trò thổi bong bóng cũng rất phù hợp: khi bong bóng bay hoặc vỡ, cha mẹ nhấn mạnh các từ chứa âm “b” như “bóng”, “bay”, “bùm”, giúp trẻ luyện âm hiệu quả.

Dạy trẻ bật âm thông qua các trò chơi, hình ảnh

5. Làm sao để dạy trẻ tự kỷ bật âm hiệu quả?

5.1. Khuyến khích và giao tiếp thường xuyên với trẻ

Trò chuyện là cách đơn giản và hiệu quả nhất giúp trẻ học nói. Trẻ phát triển ngôn ngữ thông qua việc nghe, quan sát và bắt chước, vì vậy khi được giao tiếp thường xuyên với người lớn, trẻ sẽ mở rộng vốn từ, học cách phát âm và biết sử dụng lời nói để thể hiện nhu cầu.

Ba mẹ có thể trò chuyện với trẻ trong mọi hoạt động hằng ngày như ăn uống, tắm rửa hay vui chơi. Việc mô tả sự vật, đặt câu hỏi đơn giản hoặc cùng con khám phá những điều mới mẻ sẽ giúp trẻ hứng thú hơn với giao tiếp và chủ động nói nhiều hơn.

Để tăng nhu cầu giao tiếp, phụ huynh cần kiên nhẫn và biết chờ đợi. Khi trẻ muốn điều gì đó, hãy gợi ý từ phù hợp như “ăn”, “uống”, “mở” và đợi trẻ cố gắng nói ra trước khi đáp ứng. Nhờ vậy, trẻ hiểu rằng lời nói giúp đạt được mong muốn.

Ngoài ra, ba mẹ nên phát âm chuẩn, rõ ràng và tránh nói sai để trêu trẻ, vì điều này dễ khiến trẻ bắt chước phát âm lệch. Trong thời gian đầu trẻ có thể không hợp tác hoặc phản đối, nhưng phụ huynh cần kiên định và liên tục khuyến khích. Khi được trò chuyện thường xuyên, trẻ sẽ hình thành kỹ năng ngôn ngữ tự nhiên và tiến bộ ổn định hơn.

5.2. Sử dụng nhiều cử chỉ giao tiếp

Những cử chỉ và biểu cảm khi giao tiếp đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển của trẻ. Đây là một phần của ngôn ngữ cơ thể, giúp trẻ hiểu ý người đối diện và tạo nền tảng để hình thành lời nói một cách đầy đủ, tự nhiên.

Do đó, trong lúc trò chuyện với con, bố mẹ nên kết hợp thêm các hành động phi ngôn ngữ. Chẳng hạn, khi đồng thuận điều gì, hãy vừa nói “đồng ý” vừa gật đầu; hoặc khi muốn thể hiện sự từ chối, hãy nói “không” kèm theo động tác lắc đầu. Những tín hiệu trực quan này sẽ giúp trẻ dễ hiểu và dễ bắt chước hơn.

Đặc biệt đối với trẻ chậm nói hoặc trẻ tự kỷ, việc dùng ánh mắt để kết nối càng quan trọng. Ba mẹ nên ngồi ngang tầm mắt con, tạo sự chú ý trước khi nói và duy trì giao tiếp mắt xuyên suốt. Điều này giúp trẻ quan sát rõ khẩu hình miệng, chuyển động của gương mặt, tay và môi, từ đó hỗ trợ quá trình học nói hiệu quả hơn.

Sử dụng nhiều cử chỉ giao tiếp khi dạy trẻ tự kỷ bật âm

5.3. Bắt chước hành động của trẻ

Bắt chước hành động hoặc âm thanh của trẻ là một trong những cách hỗ trợ trẻ tự kỷ chậm nói bật âm đơn giản nhưng cực kỳ hiệu quả. Khi ba mẹ hoặc người thân lặp lại những gì trẻ vừa làm, trẻ sẽ cảm thấy được kết nối, được “đáp lại”, từ đó hứng thú hơn và chủ động tương tác nhiều hơn.

Phương pháp này giúp trẻ hiểu rằng âm thanh hay hành động mình tạo ra thật thú vị và có giá trị. Nhờ vậy, trẻ sẽ muốn thực hiện lại nhiều lần, thậm chí còn thử bắt chước lại âm thanh của ba mẹ theo cách riêng của mình. Sự vui mừng, khen ngợi và phản ứng tích cực từ người lớn chính là “động lực vàng” khiến trẻ tự tin bật âm và giao tiếp nhiều hơn.

Tuy vậy, ba mẹ cần chọn lọc khi bắt chước. Hãy chỉ phản hồi những hành động đúng, những âm thanh hoặc từ ngữ phù hợp mà trẻ tạo ra. Nếu trẻ phát âm sai hoặc có hành vi chưa đúng, hãy nhẹ nhàng chỉnh lại và hướng dẫn con cách thực hiện đúng hơn.

5.4. Tương tác với trẻ nhiều

Để dạy trẻ tự kỷ bật âm và giao tiếp linh hoạt, bố mẹ cần chủ động tạo thật nhiều cơ hội để con trò chuyện và tương tác. Trẻ tự kỷ hoặc chậm nói thường có nhu cầu giao tiếp thấp, nhưng nếu được khuyến khích đúng cách và đặt trong môi trường an toàn, thân thiện, trẻ sẽ dần mở lòng và kết nối nhiều hơn.

Việc để trẻ nói được những âm đơn giản đến từ ngữ hoàn chỉnh không thể diễn ra trong ngày một ngày hai. Đây là hành trình đòi hỏi sự kiên trì và đồng hành bền bỉ của gia đình. Sự ổn định, nhẫn nại và thái độ tích cực của phụ huynh chính là chìa khóa giúp trẻ tiến bộ.

Bố mẹ cũng nên quan sát kỹ hành vi và nhu cầu của trẻ. Khi trẻ tò mò hay muốn khám phá điều gì, hãy tận dụng thời điểm đó để hướng dẫn, mở rộng vốn từ và kích thích trẻ giao tiếp. Trong lúc đặt câu hỏi hoặc đưa ra yêu cầu, hãy dừng lại vài giây để trẻ có cơ hội suy nghĩ và phản hồi. Khi được tạo môi trường phù hợp, trẻ sẽ dần chủ động hơn, phát âm rõ hơn và tự tin sử dụng ngôn ngữ trong đời sống hằng ngày.

Tương tác với trẻ nhiều hơn trong quá trình dạy

5.5. Trò chuyện về chủ đề hay đồ vật trẻ yêu thích

Trẻ tự kỷ thường dành nhiều sự chú ý cho một vài món đồ hoặc chủ đề mà chúng đặc biệt yêu thích. Chính vì vậy, ba mẹ hoàn toàn có thể tận dụng “sở thích” này để kích thích ngôn ngữ, giúp trẻ bật âm và giao tiếp tiến bộ hơn.

Khi trẻ đang say mê với điều mình thích, hãy cùng con khám phá sâu hơn: hỏi những câu đơn giản, gợi mở, trò chuyện xoay quanh chủ đề đó. Việc được người khác quan tâm đến đam mê của mình khiến trẻ cảm thấy an toàn và hào hứng hơn trong việc chia sẻ. Từ đó, trẻ sẽ chủ động nói nhiều hơn, muốn kết nối nhiều hơn và dần hình thành nhu cầu giao tiếp tự nhiên với những người có chung mối quan tâm.

5.6. Đọc sách cùng trẻ

Sách không chỉ giúp mở rộng kiến thức và vốn từ mà còn hỗ trợ trẻ bật âm và sử dụng ngôn ngữ linh hoạt hơn. Khi ba mẹ thường xuyên đọc sách hoặc kể chuyện, trẻ sẽ tiếp thu tự nhiên qua việc nghe và quan sát.

Hãy chọn những cuốn sách phù hợp độ tuổi, có nhiều hình ảnh và màu sắc để thu hút sự chú ý của trẻ. Khi đọc, ba mẹ nên phát âm rõ ràng, nói chậm rãi và dùng từ ngữ đơn giản, giúp trẻ dễ hiểu và dễ học theo hơn.

Đọc sách cũng hỗ trợ bật âm

6. Các bài tập hỗ trợ trẻ bật âm

Bên cạnh các trò chơi ngôn ngữ, việc cho trẻ luyện đều đặn những bài tập vận động các cơ vùng miệng cũng góp phần quan trọng giúp trẻ nói rõ và chủ động hơn. Phụ huynh có thể áp dụng một số dạng bài tập đơn giản sau:

Bài tập 1: Thổi – rèn khả năng điều chỉnh hơi thở

• Thổi bong bóng xà phòng
• Thổi bóng bay
• Thổi lông vũ hoặc mảnh giấy nhỏ
• Thổi kèn, còi hay các loại sáo đồ chơi

Bài tập 2: Lưỡi – giúp lưỡi linh hoạt và kiểm soát tốt hơn

• Liếm kem quanh viền môi
• Chuyển động lưỡi lên – xuống, trái – phải
• Luyện theo âm “la la”, “ta ta” để tăng độ dẻo của lưỡi

Bài tập 3: Môi – tăng sức mạnh và độ phối hợp của môi

• Mím môi rồi thả lỏng
• Chu môi giống như động tác hôn gió
• Lặp lại các âm “ba ba”, “pa pa”

Bài tập 4: Bắt đầu từ những âm dễ phát

Khuyến khích trẻ tập các nguyên âm và âm đơn giản trước khi đi vào từ phức tạp hơn:

• Nguyên âm: a, e, i, o, u
• Âm bập bẹ: ba-ba, ma-ma, pa-pa
• Âm mô phỏng tiếng động vật: meo-meo, gâu-gâu, chip-chip
• Âm thanh quen thuộc trong môi trường: cốc cốc, cọc cọc,…

7. Lưu ý khi dạy trẻ bật âm

Dạy trẻ bật âm tại nhà có thể trở nên nhẹ nhàng và hiệu quả hơn rất nhiều nếu cha mẹ áp dụng đúng cách và duy trì sự vui vẻ trong suốt quá trình. Một vài chiến lược nhỏ nhưng nhất quán có thể tạo ra bước tiến rất lớn cho khả năng nói của trẻ.

• Luôn kết nối bằng ánh mắt và phản hồi tích cực: Khi trẻ phát ra âm, dù chưa rõ, cha mẹ hãy mỉm cười, gật đầu hoặc ôm khích lệ. Sự động viên đúng lúc giúp trẻ tự tin thử lại.
• Luyện tập ngắn nhưng đều: Mỗi buổi chỉ 5–15 phút, nhưng duy trì hằng ngày để trẻ hình thành thói quen và ghi nhớ dễ hơn. Những buổi học ngắn, vui, ít áp lực thường hiệu quả hơn các buổi kéo dài.
• Tận dụng âm nhạc và đồng dao: Hãy hát những bài quen thuộc và nhấn mạnh âm cần dạy. Sự lặp lại trong giai điệu giúp trẻ dễ bắt chước. Cha mẹ cũng có thể kết hợp thêm sách luyện nói để hỗ trợ trẻ bật âm chuẩn hơn.
• Kết hợp đồ chơi và hình ảnh: Sử dụng tranh, thú bông phát âm hoặc bong bóng để tạo bối cảnh hấp dẫn. Khi hát hoặc đọc đồng dao, hãy thêm cử chỉ minh hoạ để trẻ quan sát và mô phỏng.
• Tạo môi trường tập trung: Lựa chọn nơi yên tĩnh, tránh tiếng tivi hay điện thoại để trẻ nghe rõ âm thanh. Một không gian thoải mái sẽ giúp trẻ dễ hợp tác và sẵn sàng tương tác hơn.
• Không chỉ dừng ở bật âm: Khi trẻ đã nói được từ đơn, cha mẹ tiếp tục dạy trẻ ghép câu dài hơn và sử dụng lời nói trong khi chơi, ăn, sinh hoạt. Điều này giúp trẻ duy trì và phát triển ngôn ngữ thay vì thoái lui.

Nếu sau 2 – 3 tháng kiên trì mà vẫn chưa thấy tiến triển, cha mẹ nên đưa trẻ đi đánh giá để xác định nguyên nhân và có hướng can thiệp sớm, nhằm hỗ trợ trẻ phát triển ngôn ngữ tốt nhất.

Cha mẹ không nên tạo áp lực quá lớn khi dạy trẻ tự kỷ bật âm

>>> Xem thêm:

• Top 10 bài tập âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ hiệu quả tại nhà
• Âm nhạc trị liệu cho trẻ tự kỷ: Lợi ích và tác động

Kết luận

Việc dạy trẻ tự kỷ bật âm sẽ trở nên hiệu quả hơn khi cha mẹ nắm đúng phương pháp, tạo môi trường tích cực và duy trì sự luyện tập đều đặn mỗi ngày. Mỗi âm thanh nhỏ bé trẻ phát ra đều là một bước tiến lớn trên hành trình giao tiếp. Nếu bạn muốn hỗ trợ con đúng cách hơn, hãy kiên trì áp dụng các kỹ thuật được gợi ý trong bài viết và quan sát sự thay đổi của trẻ qua từng giai đoạn. 

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!