Top 10 bài tập âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ hiệu quả tại nhà

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Khi nuôi dạy một trẻ tự kỷ, mỗi tiến bộ nhỏ trong giao tiếp đều là một niềm hạnh phúc lớn đối với ba mẹ. Tuy nhiên, không phải lúc nào phụ huynh cũng có thời gian đưa trẻ đến trung tâm trị liệu mỗi ngày. Hiện nay, nhiều kỹ thuật âm ngữ trị liệu hoàn toàn có thể áp dụng ngay tại nhà. Trong bài viết này, Mirai Care đã tổng hợp 10 bài tập âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ có thể thực hiện ở nhà. 

1. Âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ là gì?

Âm ngữ trị liệu là một chuyên ngành được xây dựng trên nền tảng khoa học, phát triển dựa theo y học chứng cứ và đã được công nhận rộng rãi trên thế giới. Đây là phương pháp chuyên biệt nhằm đánh giá, can thiệp và nâng cao chất lượng cuộc sống cho những người gặp khó khăn về giao tiếp và chức năng nuốt.

2. Tác dụng của phương pháp âm ngữ trị liệu

Trong nhi khoa, âm ngữ trị liệu đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ trẻ hình thành và hoàn thiện kỹ năng ngôn ngữ. Thông qua các hoạt động tương tác cá nhân, theo nhóm nhỏ hoặc trong môi trường lớp học, chuyên viên sẽ giúp trẻ cải thiện những vấn đề như:

• Phát âm: Trẻ phát âm sai, không rõ tiếng hoặc thường xuyên mắc lỗi khi nói.
• Độ trôi chảy: Tình trạng nói ngọng, nói lắp hoặc ngắt quãng.
• Giọng nói: Các khó khăn liên quan đến âm lượng, cao độ hay chất lượng giọng.
• Chức năng miệng: Trẻ gặp trở ngại khi ăn, nuốt hoặc thường xuyên chảy nước dãi.

Bên cạnh đó, âm ngữ trị liệu còn hỗ trợ trẻ vượt qua rối loạn ngôn ngữ diễn đạt (khó thể hiện điều muốn nói), rối loạn ngôn ngữ tiếp nhận (khó hiểu lời nói người khác) và những hạn chế trong ngữ dụng học. Nhờ vậy, trẻ có thể giao tiếp hiệu quả hơn, hiểu đúng thông điệp và sử dụng ngôn ngữ phù hợp trong các tình huống xã hội hằng ngày.

Âm ngữ trị liệu giúp hoàn thiện kỹ năng ngôn ngữ

3. 10 bài tập âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ

3.1. Dạy trẻ những từ cần thiết

Một trong những nguyên tắc quan trọng khi dạy trẻ tự kỷ là ưu tiên dạy những từ mà trẻ cần dùng mỗi ngày. Những từ này gọi là core words hoặc functional words – nhóm từ giúp trẻ diễn đạt nhu cầu cơ bản. Đây cũng là nền tảng để trẻ mở rộng vốn từ và phát triển câu sau này.

Những từ cần dạy trước:

• Từ diễn đạt nhu cầu: ăn, uống, cho, lấy, nữa, xong, mở, đóng…
• Từ chỉ đối tượng quen thuộc: bóng, bánh, nước, sữa, mẹ, ba…
• Từ hành động: nhảy, chạy, đẩy, kéo…
• Từ mô tả đơn giản: to, nhỏ, nóng, lạnh…

Cách dạy hiệu quả:

• Sử dụng mô hình hóa ngôn ngữ: Nói từ đó nhiều lần khi hành động xảy ra.
• Dạy theo ngữ cảnh thực tế, không dạy rời rạc.
• Lặp lại, kiên trì, tạo cơ hội để trẻ chủ động sử dụng từ vừa học.
• Khi trẻ phát âm sai, không ép chỉnh ngay, mà lặp lại từ mẫu đúng để trẻ dần bắt chước.

Việc tập trung vào các từ thiết yếu giúp trẻ đạt được khả năng giao tiếp chức năng nhanh hơn, từ đó giảm hành vi khó chịu do không được đáp ứng nhu cầu.

3.2. Sử dụng đồ chơi và đồ ăn nhẹ yêu thích của trẻ

Sở thích là động lực mạnh mẽ để trẻ giao tiếp. Hãy để đồ chơi hoặc món ăn trẻ thích ở vị trí trẻ nhìn thấy nhưng không thể tự lấy, buộc trẻ phải dùng âm thanh, từ ngữ hoặc cử chỉ để yêu cầu.

Bạn có thể hỏi: “Con muốn cái gì?”, “Con chỉ cho mẹ xem nhé?”, “Nói ‘bóng’ nào”. Mỗi lần trẻ cố gắng đáp lại, dù bằng âm đơn, hãy ngay lập tức phản hồi tích cực và trao món trẻ muốn. Điều này giúp trẻ hình thành liên kết giữa giao tiếp và việc đạt được điều mình mong muốn.

Sử dụng các đồ chơi hoặc đồ ăn nhẹ yêu thích của trẻ

3.3. Động viên khích lệ sự tích cực

Khen ngợi, tán thưởng và phần thưởng nhỏ là cách giúp trẻ duy trì hứng thú trong quá trình trị liệu. Khi trẻ phát âm đúng, trả lời câu hỏi hoặc làm theo hướng dẫn, hãy phản hồi ngay lập tức bằng câu như “Giỏi quá!”, “Con làm rất tốt!”, hoặc cho sticker, ôm nhẹ, high-five.

Sự khích lệ đúng lúc tạo nên mối liên hệ tích cực với việc học, giúp trẻ cảm thấy an toàn, tự tin, và sẵn sàng giao tiếp hơn. Tuy nhiên, phần thưởng nên thay đổi linh hoạt để tránh trẻ cảm thấy nhàm chán

3.4. Cho trẻ nhiều sự lựa chọn

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc diễn đạt nhu cầu. Việc đưa ra 2 – 3 lựa chọn cụ thể như “Con muốn bánh hay sữa?”, “Con chọn ô tô hay bóng?” giúp trẻ luyện khả năng quyết định và phát triển vốn từ.

Bạn có thể giữ hai món ở trước mặt trẻ, đợi trẻ chỉ tay, phát âm hoặc tạo âm gần giống. Đây là cách dạy trẻ sử dụng ngôn ngữ trong tình huống thực tế và tăng cơ hội giao tiếp trong ngày.

3.5. Chơi trò chơi sắp xếp

Sắp xếp hoặc phân loại là trò chơi phù hợp với nhiều trẻ tự kỷ nhờ tính lặp lại và trình tự rõ ràng. Chuẩn bị đồ vật có màu sắc, kích thước hoặc hình dạng khác nhau, rồi yêu cầu trẻ phân loại vào từng nhóm.

Trong lúc chơi, bố mẹ có thể dạy thêm từ mới: “màu đỏ”, “màu xanh”, “to”, “nhỏ”, “hình tròn”, “hình vuông”. Các bài tập này vừa phát triển tư duy quan sát vừa kích thích trẻ sử dụng ngôn ngữ mô tả đơn giản.

Khi chơi trò chơi sắp xếp, bộ mẹ có thể dạy thêm các từ mới

3.6. Đọc sách, truyện ngắn cùng trẻ

Sách tranh, truyện có hình minh họa lớn, ít chữ và nhiều tình huống đơn giản rất phù hợp với trẻ tự kỷ. Trong quá trình đọc, hãy đặt câu hỏi dẫn dắt như “Đây là con gì?”, “Bạn nhỏ đang làm gì?”, “Màu gì thế?”. 

Đọc truyện giúp trẻ rèn kỹ năng lắng nghe, mở rộng vốn từ và cải thiện khả năng diễn đạt. Với trẻ có khả năng cao hơn, bạn có thể yêu cầu bé kể lại câu chuyện bằng cách nhìn tranh. Đây là bài tập tuyệt vời để phát triển ngôn ngữ diễn đạt.

3.7. Tham gia vào các hoạt động giác quan

Hoạt động giác quan như chơi đất nặn, nước, cát, vẽ màu, chơi bóng nước, bóp bọt xà phòng… giúp trẻ bình tĩnh hơn và dễ tiếp nhận bài học. Với trẻ tự kỷ có rối loạn xử lý cảm giác, việc “giải phóng” năng lượng qua các hoạt động này giúp trẻ tăng sự tập trung khi học nói.

Trong quá trình chơi, hãy khuyến khích trẻ mô tả: “mềm”, “ướt”, “lạnh”, “nóng”, “màu đỏ”, “nặn tròn”, “vỗ nước”. Trẻ có thể mở rộng ngôn ngữ một cách tự nhiên mà không cảm thấy bị ép buộc.

3.8. Sử dụng bảng thông tin liên lạc

AAC (giao tiếp hỗ trợ và thay thế) gồm có thẻ hình ảnh, bảng từ đơn giản, app giao tiếp. Công cụ này cực kỳ hiệu quả với trẻ ít nói hoặc gần như không nói.

Trẻ có thể chỉ vào hình ảnh “uống”, “ăn”, “đi chơi”, “mệt”, “không thích”… để bày tỏ nhu cầu và cảm xúc. Khi trẻ chỉ đúng, người lớn nên đọc lại từ đó để dần giúp trẻ ghi nhớ cách phát âm. AAC giúp giảm hành vi tiêu cực do bất lực khi giao tiếp và là nền tảng cho nói bằng lời sau này.

Sử dụng hình ảnh để dạy trẻ bày tỏ nhu cầu

3.9. Dạy trẻ biểu hiện cảm xúc trên gương mặt

Trẻ tự kỷ thường khó hiểu sắc thái cảm xúc của người khác, nên việc dạy trẻ nhận biết và mô phỏng cảm xúc là rất quan trọng.

Cha mẹ hãy sử dụng gương, hình ảnh hoặc emoji để dạy trẻ phân biệt “vui”, “buồn”, “giận”, “sợ”, “ngạc nhiên”. Bạn có thể chơi trò “bắt chước cảm xúc”, yêu cầu trẻ làm theo nét mặt của bạn. Bài tập này giúp trẻ học cách phản hồi phù hợp trong giao tiếp xã hội.

3.10. Dạy con đặt câu hỏi

Kỹ năng đặt câu hỏi giúp trẻ chủ động hơn trong giao tiếp và tăng khả năng tương tác xã hội. Bắt đầu với những câu hỏi đơn giản như “Cái gì?”, “Ở đâu?”, “Ai?” rồi nâng dần độ khó lên “Tại sao?”, “Như thế nào?”.

Bạn có thể giấu đồ vật và hỏi “Xe con đâu?”, hoặc chỉ vào tranh và hỏi “Bạn ấy làm gì?”. Khi trẻ trả lời, hãy khen để củng cố phản xạ hỏi–đáp. Đây là bước quan trọng để trẻ phát triển giao tiếp hai chiều.

>>> Xem thêm:

• Danh sách top 4 trường mầm non cho trẻ tự kỷ 2025
• Khám tự kỷ ở đâu TPHCM an toàn - chính xác - đáng tin cậy?

Kết luận

Hy vọng Top 10 bài tập âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ tại nhà trên đây sẽ là tài liệu hữu ích để phụ huynh đồng hành cùng con một cách chủ động và hiệu quả hơn. Nếu bạn cần phác đồ can thiệp phù hợp với từng mức độ của trẻ, hãy tìm đến chuyên gia âm ngữ trị liệu để được hướng dẫn chi tiết và khoa học hơn. 

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!