Chuyên gia lý giải hành vi gây thương tích ở trẻ tự kỷ

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Hành vi gây thương tích ở trẻ tự kỷlà một trong những biểu hiện khiến nhiều cha mẹ lo lắng và bối rối nhất. Trẻ có thể tự làm đau bản thân hoặc gây tổn thương cho người khác khi không kiểm soát được cảm xúc. Hiểu rõ nguyên nhân, cơ chế và cách can thiệp đúng là bước đầu tiên giúp cha mẹ đồng hành cùng con an toàn và hiệu quả hơn. Cùng Mirai Care khám phá trong bài viết dưới đây. 

1. Các hành vi tự gây thương tích ở trẻ tự kỷ

Ở trẻ tự kỷ, hành vi tự gây thương tích (Self-Injurious Behavior – SIB) là một biểu hiện khá phổ biến, phản ánh sự rối loạn trong cảm xúc, giao tiếp và xử lý giác quan. Trẻ có thể tự làm đau bản thân mà không nhận thức rõ hậu quả, hoặc xem đó là cách giải tỏa căng thẳng, thu hút sự chú ý của người khác.

Các hành vi thường gặp bao gồm:

• Đập đầu vào tường, sàn hoặc đồ vật cứng: Xảy ra khi trẻ bị quá tải cảm xúc hoặc không được đáp ứng nhu cầu.
• Cắn tay, gặm cổ tay, đấm vào đầu hoặc người: Hành động mang tính lặp lại, nhằm tự kích thích cảm giác khi hệ thần kinh cảm giác bị rối loạn.
• Giật tóc, véo, cào cấu, cắn môi: Biểu hiện thường thấy khi trẻ lo âu, sợ hãi hoặc thiếu khả năng diễn đạt cảm xúc.
• Dùng vật cứng đập vào cơ thể: Một số trẻ có thể lấy đồ chơi, ly nhựa hay vật trong tầm tay để đập vào người.

Theo nghiên cứu đăng trên Journal of Autism and Developmental Disorders(Richardson et al., 2016), có tới 42% trẻ trong phổ tự kỷ từng xuất hiện hành vi tự gây thương tích, với tần suất và mức độ khác nhau tùy từng cá nhân.

42% trẻ mắc chứng tự kỷ xuất hiện hành vi tự gây thương tích

2. Tại sao trẻ tự kỷ tự gây thương tích cho mình?

Hành vi tự gây thương tích ở trẻ tự kỷ không phải là hành động “cố tình làm đau bản thân”, mà là kết quả của sự rối loạn trong cảm xúc, giao tiếp và cảm giác. Việc hiểu rõ nguyên nhân giúp cha mẹ lựa chọn cách hỗ trợ phù hợp, tránh trách phạt hay quát mắng khiến tình trạng nặng thêm.

2.1. Do yếu tố môi trường

Trẻ tự kỷ có hệ thần kinh nhạy cảm, dễ bị quá tải bởi tiếng ồn, ánh sáng mạnh hoặc thay đổi lịch sinh hoạt. Khi không thể chịu đựng hoặc kiểm soát cảm xúc, trẻ có thể đập đầu, cắn tay, hoặc giật tóc để tự “xả” căng thẳng. Ngoài ra, môi trường thiếu ổn định - như chuyển trường, xa người quen, thay đổi người chăm sóc - cũng có thể làm tăng nguy cơ xuất hiện hành vi này.

Theo National Autistic Society (UK), việc duy trì môi trường nhất quán, yên tĩnh và có cấu trúc rõ ràng giúp trẻ cảm thấy an toàn và giảm hành vi tự gây thương tích rõ rệt.

2.2. Do gặp khó khăn trong giao tiếp

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc diễn đạt nhu cầu và cảm xúc. Khi không thể nói “con đói”, “con mệt” hoặc “con không thích”, trẻ có thể dùng hành vi làm đau bản thân như một cách “nói thay” để người lớn chú ý.

Một nghiên cứu của Centers for Disease Control and Prevention (CDC, 2020) cho thấy, trẻ tự kỷ có rối loạn ngôn ngữ hoặc giao tiếp phi ngôn ngữ có nguy cơ tự gây thương tích cao gấp 3 lần so với nhóm biết diễn đạt nhu cầu cơ bản.

Vì vậy, việc dạy trẻ kỹ năng giao tiếp thay thế (bằng tranh, ký hiệu, hoặc công cụ hỗ trợ ngôn ngữ) là chìa khóa giúp giảm các hành vi tự làm đau và tăng khả năng tự chủ của trẻ.

Phần lớn trẻ tự làm đau mình vì không diễn tả được nhu cầu mong muốn

3. Biện pháp cải thiện tình trạng tự gây thương tích ở trẻ tự kỷ

3.1. Tìm hiểu nguyên nhân 

Trước khi can thiệp, cha mẹ cần quan sát hoàn cảnh, thời điểm và cảm xúc của trẻ mỗi khi xuất hiện hành vi tự làm đau.

Ví dụ: Trẻ đập đầu khi bị yêu cầu dừng chơi, hay cắn tay khi nghe tiếng ồn lớn.

Ghi chép những tình huống đó giúp xác định nguyên nhân gốc rễ – là do stress, mệt mỏi, khó chịu cảm giác hay nhu cầu chưa được đáp ứng. Từ đó, chuyên viên có thể thiết kế kế hoạch can thiệp phù hợp.

3.2. Cải thiện không gian, môi trường

Tạo môi trường an toàn và ổn định là bước quan trọng giúp trẻ cảm thấy yên tâm hơn.

• Giảm tiếng ồn, ánh sáng mạnh hoặc mùi hương gây kích thích.
• Sắp xếp khu vực yên tĩnh, có góc “thư giãn riêng” để trẻ bình tĩnh khi quá tải.
• Giữ lịch sinh hoạt cố định, hạn chế thay đổi đột ngột.

Những điều nhỏ này giúp giảm đáng kể tần suất hành vi tự gây thương tích.

3.3. Dạy trẻ cách giao tiếp

Nhiều trẻ tự kỷ không biết diễn đạt nhu cầu bằng lời, nên hành vi tự làm đau là cách “gọi giúp đỡ”.
Cha mẹ có thể:

• Dạy trẻ giao tiếp thay thế bằng tranh, cử chỉ, hoặc thẻ hình (PECS).
• Tăng cường luyện kỹ năng nói đơn giản: “Con muốn ăn”, “Con không thích”.
• Khen ngợi khi trẻ dùng từ ngữ hoặc hành động phù hợp thay vì tự làm đau.

Khi trẻ hiểu rằng “nói ra có hiệu quả hơn làm đau bản thân”, hành vi sẽ dần giảm đi.

Cha mẹ cần dạy trẻ cách giao tiếp, biểu đạt nhu cầu

3.4. Liệu pháp hành vi

Áp dụng các liệu pháp hành vi (Behavioral Therapy) như ABA giúp trẻ học cách kiểm soát cảm xúc và hành động.

• Quan sát, ghi nhận hành vi (khi nào – vì sao xảy ra).
• Loại bỏ yếu tố kích thích tiêu cực, thay bằng phản ứng tích cực.
• Dạy trẻ kỹ năng thay thế: đập tay vào gối, ôm gấu bông khi tức giận.

Liệu pháp hành vi cần thực hiện có hướng dẫn từ chuyên viên để đảm bảo an toàn và hiệu quả lâu dài.

3.5. Điều trị các bệnh vật lý

Một số hành vi tự làm đau xuất phát từ đau nhức cơ thể, rối loạn tiêu hóa, răng miệng, hoặc cảm giác ngứa rát mà trẻ không diễn đạt được. Cha mẹ nên cho trẻ khám tổng quát định kỳ để loại trừ nguyên nhân bệnh lý. Nếu phát hiện vấn đề thể chất, việc điều trị sớm sẽ giúp giảm hẳn hành vi tự gây thương tích.

>>> Xem thêm: 

• Bảng đánh giá M-CHAT sàng lọc và chẩn đoán tự kỷ
• Làm gì khi trẻ bị tăng động? Hướng dẫn từ chuyên gia Nhật Bản

Kết luận

Hành vi gây thương tích ở trẻ tự kỷ không phải là sự “nghịch ngợm” hay “bướng bỉnh”, mà là tín hiệu cho thấy trẻ đang gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc hoặc diễn đạt nhu cầu. Khi cha mẹ hiểu được nguyên nhân, giữ bình tĩnh và phối hợp cùng chuyên gia để can thiệp đúng cách, trẻ sẽ dần biết cách bộc lộ cảm xúc lành mạnh hơn, giảm hành vi tự làm đau.

Điều quan trọng nhất là đừng trách phạt, mà hãy lắng nghe và đồng hành - bởi mỗi hành vi, dù tiêu cực, đều là một cách trẻ đang cố gắng “nói” điều gì đó. Nếu cha mẹ cảm thấy lo lắng hoặc hành vi trở nên nghiêm trọng, hãy tìm đến bác sĩ hoặc chuyên viên trị liệu chuyên về tự kỷ để được hỗ trợ kịp thời.

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!