Phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ: Giải pháp hỗ trợ giao tiếp toàn diện và hiệu quả

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Giao tiếp giúp trẻ hiểu thế giới và xây dựng mối quan hệ. Với trẻ tự kỷ, việc truyền đạt nhu cầu và cảm xúc thường gặp khó khăn. Phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ là giải pháp khoa học giúp trẻ giao tiếp hiệu quả, cải thiện hành vi và phát triển ngôn ngữ. Mirai Care sẽ giải thích ACC là gì, các dạng phổ biến, đối tượng phù hợp, mục đích, điều kiện áp dụng và những hiểu lầm thường gặp, giúp phụ huynh lựa chọn phương pháp phù hợp cho con.

1. Phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ là gì?

Phương pháp ACC (Augmentative and Alternative Communication – Giao tiếp Tăng cường và Thay thế) là một hệ thống hỗ trợ giao tiếp được thiết kế dành cho trẻ gặp khó khăn về ngôn ngữ, đặc biệt là trẻ tự kỷ. ACC giúp trẻ biểu đạt nhu cầu, cảm xúc và suy nghĩ thông qua nhiều hình thức như hình ảnh, ký hiệu, bảng giao tiếp hoặc thiết bị hỗ trợ điện tử. 

Nhờ đó, trẻ được giảm bớt căng thẳng khi giao tiếp, tăng khả năng tương tác với người xung quanh và tạo nền tảng vững chắc để phát triển kỹ năng ngôn ngữ về sau. Đây là phương pháp được áp dụng rộng rãi tại các trung tâm trị liệu, giúp cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống của trẻ và gia đình.

Phương pháp ACC là hệ thống hỗ trợ giao tiếp được thiết kế dành cho trẻ gặp khó khăn về ngôn ngữ

2. Phân loại phương pháp ACC

2.1. ACC không hỗ trợ

ACC không hỗ trợ (Unaided AAC) là các hình thức giao tiếp không cần dùng thêm thiết bị vật lý, mà dựa hoàn toàn vào khả năng cơ thể của trẻ. Những phương pháp này thường được áp dụng với trẻ có khả năng vận động tay, cử chỉ hoặc biểu cảm tốt. Một số hình thức phổ biến gồm:

• Ngôn ngữ cơ thể: Ánh mắt, nét mặt, tư thế.
• Cử chỉ tự nhiên: Gật đầu, lắc đầu, chỉ tay.
• Ngôn ngữ ký hiệu: Các hệ thống ký hiệu được chuẩn hóa để biểu đạt ý nghĩa.

Ưu điểm của ACC không hỗ trợ là tiện lợi, dễ sử dụng, không phụ thuộc thiết bị. Tuy nhiên, trẻ cần có khả năng vận động và bắt chước tốt, đồng thời người giao tiếp phải hiểu được hệ thống ký hiệu để tương tác hiệu quả.

2.2. ACC có hỗ trợ

ACC có hỗ trợ (Aided AAC) sử dụng dụng cụ hoặc thiết bị hỗ trợ, từ đơn giản đến công nghệ cao, nhằm giúp trẻ biểu đạt mong muốn và nhu cầu một cách rõ ràng hơn. Phương pháp này đặc biệt hữu ích cho trẻ hạn chế giọng nói hoặc khó sử dụng cử chỉ.

Các hình thức ACC có hỗ trợ bao gồm:

• Công cụ không điện tử: Bảng tranh, thẻ hình ảnh (PECS), sách giao tiếp.
• Thiết bị công nghệ: Máy tạo giọng nói (SGD), ứng dụng ACC trên máy tính bảng, màn hình cảm ứng.

ACC có hỗ trợ có ưu điểm là dễ hiểu, trực quan, tăng khả năng giao tiếp độc lập. Tuy nhiên, trẻ có thể cần thời gian làm quen và phụ huynh phải hỗ trợ chuẩn bị dụng cụ đầy đủ trong các tình huống giao tiếp hàng ngày.

ACC có hỗ trợ sử dụng các dụng cụ hoặc thiết bị hỗ trợ chuyên dụng

3. Đối tượng phù hợp với phương pháp ACC

Phương pháp ACC phù hợp với nhiều nhóm trẻ có khó khăn trong giao tiếp, đặc biệt là những trường hợp sau:

• Trẻ rối loạn phổ tự kỷ (ASD) gặp khó khăn trong giao tiếp, tương tác xã hội hoặc hạn chế ngôn ngữ.
• Trẻ chưa nói, nói rất ít hoặc không thể diễn đạt nhu cầu – cảm xúc bằng lời nói.
• Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ, phát âm kém hoặc giao tiếp không hiệu quả.
• Trẻ có khuyết tật trí tuệ, gặp hạn chế trong việc tiếp nhận và diễn đạt thông tin.
• Trẻ có rối loạn vận động lời nói (như Apraxia), khiến khả năng nói bị ảnh hưởng.
• Trẻ có rối loạn giao tiếp bẩm sinh hoặc mắc phải, khó sử dụng ngôn ngữ nói để giao tiếp.
• Trẻ khiếm thính, khiếm ngôn hoặc có vấn đề về thính giác ảnh hưởng đến khả năng nói.
• Trẻ cần hệ thống giao tiếp thay thế để hỗ trợ quá trình học tập, sinh hoạt và hòa nhập.

4. Mục đích của phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ

Phương pháp AAC mở ra cho trẻ tự kỷ một “cây cầu giao tiếp” rõ ràng và dễ sử dụng, giúp các em hiểu người khác và bày tỏ nhu cầu, suy nghĩ của mình một cách hiệu quả hơn. Nhờ đó, trẻ có thêm cơ hội kết nối, tương tác và tham gia vào cuộc sống xung quanh.

• Tăng khả năng giao tiếp rõ ràng: AAC cung cấp cho trẻ những công cụ phù hợp để thể hiện ý muốn, giảm bớt sự lo lắng và khó xử khi không thể nói bằng lời. Trẻ sẽ chủ động truyền đạt hơn và ít cảm thấy bị “mắc kẹt” trong giao tiếp.
• Hạn chế hành vi tiêu cực: Khi có phương tiện diễn đạt cảm xúc và nhu cầu, trẻ ít gặp bức bối và nhờ đó giảm các hành vi như khóc, la hét, đập phá hay tự gây tổn thương.
• Nâng cao khả năng hiểu biết: AAC giúp trẻ tiếp nhận thông tin trực quan, dễ hiểu hơn, đặc biệt trong các tình huống liên quan đến quy tắc, quy trình hoặc hướng dẫn từ phụ huynh và giáo viên.
• Tăng sự tự tin: Việc có thể “lên tiếng” bằng cách riêng giúp trẻ mạnh dạn hơn trong giao tiếp, học tập và tham gia hoạt động xã hội. Sự tự tin này tạo nên động lực quan trọng để trẻ tiếp tục phát triển.
• Thúc đẩy hòa nhập xã hội: Một hệ thống giao tiếp hiệu quả giúp trẻ dễ dàng tham gia vào trò chơi, sinh hoạt nhóm và các hoạt động cộng đồng, từ đó xây dựng mối quan hệ tích cực với bạn bè.
• Hỗ trợ phát triển ngôn ngữ: AAC không chỉ là công cụ thay thế lời nói; nó còn kích thích khả năng học ngôn ngữ, mở rộng vốn từ và giúp trẻ hình thành cấu trúc câu tốt hơn theo thời gian.

Phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ nhằm tăng khả năng giao tiếp

5. Các hình thức của phương pháp ACC

5.1. Phương pháp AAC không công nghệ (Low-tech)

AAC không công nghệ là những phương tiện hỗ trợ giao tiếp đơn giản, không sử dụng thiết bị điện tử. Hình thức này dễ áp dụng, chi phí thấp và phù hợp cho cả trẻ mới bắt đầu học giao tiếp. Một số dạng phổ biến gồm:

• Cử chỉ, điệu bộ, ánh mắt để thể hiện nhu cầu và cảm xúc.
• Ngôn ngữ ký hiệu hoặc ký hiệu thay thế lời nói.
• Sổ tranh giao tiếp (communication book) chứa hình ảnh giúp trẻ chỉ vào để nói lên mong muốn.
• Bảng trao đổi hình ảnh (PECS) với thẻ minh họa.

Low-tech giúp trẻ nhanh chóng hiểu được cách truyền đạt thông điệp trong nhiều tình huống hằng ngày mà không phụ thuộc vào công nghệ.

5.2. Phương pháp AAC công nghệ (High-tech)

AAC công nghệ sử dụng thiết bị điện tử hoặc phần mềm hỗ trợ để giúp trẻ giao tiếp hiệu quả hơn. Hệ thống này đặc biệt hữu ích cho những trẻ có nhu cầu giao tiếp phức tạp hoặc cần sự hỗ trợ trực quan cao. 

• Máy tạo giọng nói (SGD – Speech Generating Devices).
• Ứng dụng giao tiếp trên iPad, máy tính bảng (ví dụ: Proloquo2Go, Avaz…).
• Phần mềm chuyển văn bản thành giọng nói.
• Thiết bị chuyên dụng cho trẻ không nói được.

High-tech mang lại khả năng giao tiếp linh hoạt, giúp trẻ biểu đạt câu dài, diễn đạt suy nghĩ rõ ràng và tăng khả năng tương tác xã hội.

5.3. Hệ thống hình ảnh và biểu tượng

Hình ảnh và biểu tượng là nền tảng quan trọng nhất trong AAC, giúp trẻ tự kỷ dễ dàng hiểu và ghi nhớ thông tin. Những hệ thống này sử dụng các thẻ, icon hoặc hình minh họa được chuẩn hóa, hỗ trợ trẻ diễn đạt nhu cầu, cảm xúc và hành động. Bao gồm:

• Biểu tượng PCS (Picture Communication Symbols).
• Biểu tượng Boardmaker.
• Bảng hình ảnh theo chủ đề (ăn uống, vui chơi, vệ sinh…).
• Chuỗi hình ảnh hỗ trợ hiểu trình tự cho các hoạt động hàng ngày.

Nhờ tính trực quan, các hệ thống hình ảnh này giúp giảm áp lực khi giao tiếp, đồng thời thúc đẩy khả năng hiểu ngôn ngữ và phát triển kỹ năng tự lập của trẻ.

Phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ sử dụng hệ thống hình ảnh và biểu tượng

6. Quy trình áp dụng phương pháp ACC

6.1. Xác định nhu cầu giao tiếp của trẻ

Chuyên gia sẽ rà soát những chương trình can thiệp mà trẻ từng tham gia để đánh giá mức độ hiệu quả và những kỹ năng trẻ đã hình thành. Thông tin được thu thập thông qua quan sát trực tiếp, trò chuyện với người chăm sóc và đối chiếu các kết quả trước đó. Từ đó, họ có thể điều chỉnh và thiết kế phương pháp AAC phù hợp nhất cho nhu cầu giao tiếp hiện tại của trẻ tự kỷ.

6.2. Đánh giá khả năng cảm giác và vận động

Những hạn chế trong nói, diễn đạt hay tương tác của trẻ đôi khi bắt nguồn từ các khó khăn về cảm giác hoặc vận động, như vấn đề thính giác, thị giác, tư thế, khả năng quan sát hay phối hợp cơ thể. Vì vậy, việc phân tích các yếu tố cảm giác – vận động là bước quan trọng để xây dựng chiến lược AAC chính xác.

Trong quá trình này, trẻ có thể cần một số dụng cụ hỗ trợ (như gối, miếng chêm…) để giữ được tư thế thoải mái, giúp chuyên gia đánh giá khả năng vận động một cách khách quan và đầy đủ hơn.

Một số phương diện thường được xem xét gồm:

• Trẻ có thể giữ tư thế ổn định hay cần thiết bị hỗ trợ như xe lăn
• Khả năng tập trung nhìn vào đồ vật hay dễ bị phân tâm
• Mắt có chuyển động đều, phối hợp tốt hay bị rung giật khi quan sát
• Tốc độ và khả năng tìm kiếm, định vị đồ vật
• Khả năng duy trì ánh nhìn vào mục tiêu
• Độ ổn định của thính giác và khả năng tiếp nhận âm thanh
• Tình trạng run tay, mệt mỏi, yếu cơ hay các phản ứng bất thường khác

Phương pháp AAC yêu cầu trẻ phải có một số kỹ năng vận động nhất định và sử dụng chúng một cách chủ động, ổn định. Do đó, việc đánh giá toàn diện cảm giác và vận động giúp đảm bảo quá trình áp dụng AAC diễn ra hiệu quả và phù hợp với khả năng của từng trẻ.

Đánh giá khả năng giao tiếp của trẻ

6.3. Đánh giá khả năng ngôn ngữ và nhận thức của trẻ

Việc phân tích khả năng ngôn ngữ và nhận thức của trẻ giúp chuyên gia xác định mức độ hiểu, nghe và biểu đạt của trẻ, từ đó xây dựng hoặc điều chỉnh phương pháp AAC sao cho phù hợp với từng cá nhân.

Các chuyên gia sẽ đánh giá dựa trên các yếu tố sau:

• Mức độ tỉnh táo và phản ứng: Trẻ có đáp ứng với các kích thích bên ngoài không; phản ứng có phù hợp với tình huống hay chưa; có biểu hiện bối rối, căng thẳng hay không.
• Khả năng tập trung: Thời gian trẻ có thể chú ý vào đồ vật hoặc cuộc trò chuyện.
• Hiểu biết về ký hiệu và ý nghĩa: Trẻ có nhận ra mối liên hệ giữa biểu tượng và thông điệp hay không.
• Nhận thức về hành vi và hậu quả: Khả năng hiểu quy luật nhân quả, hay đơn giản là nhận thức về hành vi, lời nói của bản thân và tác động của chúng.
• Khả năng ghi nhớ: Mức độ lưu giữ thông tin và sử dụng khi cần thiết.

6.4. Xây dựng kế hoạch và triển khai chương trình AAC

Khi đã thu thập đầy đủ dữ liệu về khả năng và tình trạng của trẻ, chuyên gia sẽ thiết kế chương trình AAC cá nhân hóa, đảm bảo tối ưu hóa khả năng giao tiếp và phát triển ngôn ngữ. Chương trình được triển khai thực tế và liên tục được điều chỉnh dựa trên phản hồi và tiến triển của trẻ, nhằm đạt hiệu quả cao nhất.

7. Các công cụ sử dụng để dạy trẻ tự kỷ ACC

Trong phương pháp AAC để tăng cường và thay thế giao tiếp cho trẻ tự kỷ, các công cụ hỗ trợ đóng vai trò như “cầu nối” giúp trẻ bày tỏ suy nghĩ và nhu cầu. Với nhiều trẻ, nếu không có những giáo cụ trực quan này, việc ghi nhớ hay học hỏi gần như không thể.

• Bảng giao tiếp tương tác: Thiết kế bảng với các biểu tượng hình ảnh được sắp xếp hợp lý theo chủ đề, đa dạng về kích cỡ và hình dạng. Nhiều loại bảng còn có thể mang theo, giúp trẻ học tập linh hoạt trong nhiều môi trường khác nhau.
• Sách hội thoại: Bao gồm các đoạn hội thoại từ cơ bản đến nâng cao, được biên soạn sẵn nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp và diễn đạt. Lựa chọn sách phù hợp với độ tuổi và nhu cầu của trẻ sẽ giúp tối ưu hóa hiệu quả học tập.
• Thẻ gợi ý: Đây là các thẻ chứa hình ảnh hoặc chữ viết, dùng để nhắc nhở trẻ những gì cần nói trong tình huống giao tiếp. Thẻ gợi ý đặc biệt hữu ích khi trẻ gặp những tình huống bất ngờ, dễ gây căng thẳng.
• Máy phát lời nói: Các thiết bị này kết hợp hình ảnh và âm thanh đã được ghi âm, giúp trẻ nhìn và lặp lại theo, hỗ trợ quá trình học ngôn ngữ một cách trực quan và sinh động.
• Ngôn ngữ ký hiệu: Một số hệ thống được sử dụng trong AAC gồm Ngôn ngữ Ký hiệu Mỹ (ASL), Ngôn ngữ Ký hiệu Anh (BSL), Makaton™, Paget Gorman (PGSS) hay Signed Exact English. Ngôn ngữ ký hiệu giúp trẻ tự kỷ bày tỏ nhu cầu cá nhân một cách rõ ràng và hiệu quả.

Thẻ gợi ý sử dụng trong phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ

8. Một số hiểu lầm về phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ 

8.1. AAC gây cản trở giao tiếp của trẻ, khiến trẻ trở nên thụ động

Nhiều người thường hiểu nhầm rằng AAC sẽ làm chậm sự phát triển ngôn ngữ của trẻ. Thực tế, nghiên cứu đã chứng minh điều ngược lại: AAC thúc đẩy trẻ phát triển lời nói nhanh hơn. Phương pháp này cung cấp cho trẻ hình ảnh và âm thanh của từ ngữ, đồng thời hỗ trợ khả năng kết hợp từ để tạo thành câu có ý nghĩa. 

AAC không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn giúp nâng cao tư duy, giúp trẻ nhận biết, lựa chọn và thể hiện nhu cầu của bản thân. Đối với những trẻ đã có khả năng nói nhưng vốn từ hạn chế, AAC còn hỗ trợ mở rộng từ vựng và cải thiện khả năng diễn đạt hiệu quả.

8.2. Trẻ phải có nhiều kỹ năng mới dùng được AAC hay trẻ phải có nhận thức về tranh ảnh mới dùng được AAC

Thực ra, trẻ không cần có khả năng nói mà chỉ cần có nhu cầu giao tiếp là có thể sử dụng AAC. Phương pháp này vô cùng đa dạng, không chỉ giới hạn ở tranh ảnh hay phần mềm máy tính, mà bao gồm tất cả các hình thức giao tiếp không lời nói. Ngôn ngữ ký hiệu là một trong những hình thức phổ biến nhất. Bên cạnh đó, AAC còn được thiết kế với nhiều cấp độ khác nhau, cho phép điều chỉnh phù hợp với khả năng và nhu cầu riêng của từng trẻ.

9. Câu hỏi thường gặp

9.1. Phương pháp AAC có thể áp dụng cho trẻ tự kỷ mấy tuổi?

Phương pháp AAC thích hợp cho tất cả các độ tuổi, từ trẻ nhỏ đến người lớn. Với trẻ em, việc can thiệp sớm sẽ giúp đạt hiệu quả tối ưu. Phụ huynh nên bắt đầu áp dụng AAC khi trẻ khoảng 18 - 24 tháng tuổi, đặc biệt nếu xuất hiện các dấu hiệu chậm nói hoặc gặp khó khăn trong giao tiếp. Ở giai đoạn này, các phương pháp như sử dụng hình ảnh sinh động, vật thật, cử chỉ kết hợp với từ khóa ký hiệu sẽ hỗ trợ trẻ tiếp nhận thông tin và giao tiếp hiệu quả hơn.

9.2. Có cần sự can thiệp từ chuyên gia không?

Có, việc áp dụng phương pháp AAC cho trẻ tự kỷ thường cần sự can thiệp từ các chuyên gia như nhà trị liệu ngôn ngữ, nhà tâm lý học hoặc giáo viên chuyên về giáo dục đặc biệt. Chuyên gia sẽ đánh giá khả năng giao tiếp, xác định hình thức AAC phù hợp (lowtech hay hightech), hướng dẫn trẻ sử dụng công cụ đúng cách và theo dõi tiến trình. 

9.3. AAC có ảnh hưởng đến khả năng phát triển ngôn ngữ tự nhiên của trẻ không?

Không, AAC không làm cản trở hay kìm hãm khả năng phát triển ngôn ngữ tự nhiên của trẻ. Ngược lại, phương pháp này còn hỗ trợ trẻ tự kỷ trong việc hình thành ngôn ngữ bằng cách cung cấp công cụ để giao tiếp, diễn đạt nhu cầu và cảm xúc, từ đó tạo cơ hội thực hành ngôn ngữ trong môi trường xã hội. Nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ sử dụng AAC vẫn có thể phát triển lời nói tự nhiên song song với việc sử dụng các công cụ hỗ trợ. 

>>> Xem thêm:

• Gợi ý trò chơi can thiệp sớm cho trẻ chậm nói, tự kỷ nhẹ
• 2 cách dạy trẻ tự kỷ kể chuyện giúp trẻ rèn luyện kỹ năng giao tiếp

Kết luận

Phương pháp ACC cho trẻ tự kỷ hỗ trợ trẻ giao tiếp tốt hơn, giảm hành vi tiêu cực và thúc đẩy phát triển ngôn ngữ tự nhiên. Điều quan trọng là phụ huynh cần hiểu cách lựa chọn dạng ACC phù hợp, duy trì thực hành thường xuyên, phối hợp giữa gia đình – chuyên viên – nhà trường để trẻ có môi trường giao tiếp phong phú.

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!