Trẻ tự kỷ ăn vạ do đâu? Chuyên gia gợi ý cách can thiệp sớm

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Trẻ tự kỷ ăn vạ không đơn thuần là “hư” hay “không nghe lời” như nhiều người lầm tưởng. Đây thường là cách trẻ phản ứng khi bị quá tải giác quan, không diễn đạt được nhu cầu hoặc mất kiểm soát cảm xúc. Điều này khiến nhiều ba mẹ cảm thấy căng thẳng, lo lắng và lúng túng không biết phải xử lý thế nào cho đúng, tránh làm con tổn thương mà vẫn giúp con bình tĩnh trở lại. Trong bài viết dưới đây, Mirai Care sẽ phân tích nguyên nhân, cơ chế và những cách ứng phó hiệu quả và dễ áp dụng tại nhà để ba mẹ đồng hành cùng con nhẹ nhàng hơn.

1. Nguyên nhân khiến trẻ tự kỷ ăn vạ

Nhiều trẻ tự kỷ có hệ thần kinh cảm giác nhạy hơn hoặc kém nhạy hơn so với trẻ bình thường. Khi bị ánh sáng mạnh, tiếng ồn lớn, quần áo cọ xát, mùi lạ hoặc môi trường quá đông người kích thích quá mức, trẻ dễ rơi vào tình trạng quá tải giác quan.

Khi đó, “ăn vạ” thực chất là cách trẻ phản ứng để thoát khỏi sự khó chịu mà trẻ không thể nói ra. Một số trẻ bị hyposensitive (kém nhạy), không cảm nhận rõ tín hiệu cơ thể và dễ kích động khi cảm giác bị “thiếu”. Điều này dẫn đến các hành vi như la hét, đập đồ, nằm lăn ra sàn để tìm lại sự cân bằng cảm giác.

1.2. Trẻ gặp khó khăn về vấn đề giao tiếp

Hầu hết trẻ tự kỷ gặp hạn chế trong việc diễn đạt nhu cầu – từ những nhu cầu đơn giản như:

• Muốn ăn,
• Muốn uống,
• Muốn được ôm,
• Không thích âm thanh/món ăn/môi trường nào đó.

Khi không thể nói ra hoặc trình bày bằng ngôn ngữ, trẻ chọn cách bộc lộ cảm xúc mạnh để thu hút sự chú ý.

Với trẻ có khả năng giao tiếp rất hạn chế, việc ăn vạ đôi khi là phương thức duy nhất để gửi tín hiệu “Con đang cần giúp đỡ”.

Trẻ tự kỷ ăn vạ do trẻ không thể biểu đạt mong muốn của mình

1.3. Trẻ gặp những khó khăn về cảm xúc

Trẻ tự kỷ thường:

• Khó nhận diện cảm xúc của chính mình,
• Khó điều tiết cảm xúc,
• Dễ chuyển từ trạng thái bình thường sang bùng nổ trong vài giây.

Khi bị từ chối một mong muốn, thay đổi lịch trình, đợi quá lâu hoặc bị gián đoạn một hoạt động yêu thích, trẻ dễ bị mất kiểm soát cảm xúc. Việc bùng nổ hay ăn vạ lúc này không phải do trẻ “cố tình”, mà là vì trẻ chưa có kỹ năng tự điều chỉnh (self-regulation).

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng vùng não điều phối cảm xúc ở trẻ tự kỷ phát triển khác biệt, dẫn đến việc xử lý cảm xúc khó khăn hơn và phản ứng mạnh hơn so với trẻ thường.

2. Cách xử lý khi trẻ tự kỷ ăn vạ

2.1. Hiểu rõ ngưỡng cảm giác của trẻ

Mỗi trẻ tự kỷ có một “ngưỡng chịu đựng cảm giác” khác nhau. Có trẻ nhạy với âm thanh, có trẻ sợ thay đổi môi trường, có trẻ lại bị quá tải khi đợi quá lâu.

Việc của ba mẹ là quan sát – ghi nhận – nhận diện tác nhân kích thích:

• Trẻ ăn vạ khi đến nơi đông người? ⇒ Có thể trẻ quá tải giác quan.
• Trẻ bùng nổ khi bị thay đổi lịch trình? ⇒ Trẻ cần sự ổn định và dự đoán trước.
• Trẻ dễ quấy khóc khi đói hoặc mệt? ⇒ Hệ nội sinh bị kích thích mạnh.

Khi ba mẹ hiểu đúng “điểm nhạy cảm” của con, việc xử lý sẽ nhẹ nhàng hơn rất nhiều vì không chữa “ngọn”, mà đi vào gốc rễ nguyên nhân.

Mỗi trẻ tự kỷ có một “ngưỡng chịu đựng cảm giác” khác nhau

2.2. Bình tĩnh mỗi khi trẻ ăn vạ

Cơn ăn vạ của trẻ tự kỷ không phải là hành vi chống đối, mà là một tín hiệu cầu cứu khi trẻ không thể tự điều tiết cảm xúc.

Ba mẹ cần giữ bình tĩnh, nói chậm – thấp giọng – ngắn gọn:

• “Mẹ ở đây với con.”
• “Con đang buồn/giận. Mình thở cùng nhau nhé.”

Sự bình tĩnh của người lớn giúp điều hòa thần kinh gương (mirror neuron) của trẻ, giúp con từ từ ổn định lại. Càng quát mắng, càng tạo áp lực cảm giác, trẻ càng bùng nổ dữ dội hơn.

2.3. Phân tán sự chú ý của trẻ

Khi trẻ bắt đầu chuyển sang giai đoạn kích thích cao, ba mẹ có thể dùng kỹ thuật redirection (định hướng lại) – một phương pháp thường dùng trong can thiệp sớm:

• Đưa trẻ sang một không gian yên tĩnh hơn
• Cho trẻ cầm đồ vật ưa thích (bóng, vòng xoay, squishy…)
• Chuyển hoạt động sang thứ trẻ thích: thổi bong bóng, xem sách tranh, bật bài hát quen thuộc

Mục tiêu không phải “dụ trẻ”, mà là giảm cường độ cảm xúc để trẻ có cơ hội lấy lại khả năng tự kiểm soát.

2.4. Sử dụng tranh ảnh để trẻ biểu thị cảm xúc

Nhiều trẻ tự kỷ không biết diễn đạt: đau – buồn – nóng – sợ – khó chịu. Chính vì vậy, việc dùng bộ thẻ cảm xúc (PECS), bảng giao tiếp, hoặc hình minh họa đơn giản sẽ giúp trẻ “nói” theo cách dễ dàng hơn:

• Trẻ đưa tranh “Con buồn” → ba mẹ hiểu và hỗ trợ
• Trẻ chỉ tranh “Con muốn nghỉ” → giảm nguy cơ bùng nổ
• Trẻ chỉ hình “Nóng quá” → thay đổi môi trường ngay lập tức

Khi trẻ có phương tiện để biểu đạt, tỷ lệ ăn vạ giảm rõ rệt, vì trẻ không còn bị mắc kẹt trong cảm xúc mà không có cách giải tỏa.

Sử dụng bộ thẻ cảm xúc (PECS) để trẻ có thể diễn đạt được cảm xúc của mình

3. Câu hỏi thường gặp

3.1. Ăn vạ có phải là dấu hiệu của tự kỷ?

Ăn vạ không phải là dấu hiệu duy nhất của tự kỷ, nhưng ăn vạ quá mức, kéo dài và xảy ra trong nhiều bối cảnh có thể là một chỉ báo quan trọng.

Trẻ tự kỷ thường ăn vạ vì:

• Không thể diễn đạt nhu cầu bằng lời
• Dễ bị quá tải giác quan (ồn, sáng, đông người…)
• Khó tự điều tiết cảm xúc

Nếu trẻ ăn vạ nhiều hơn bình thường, không theo quy luật phát triển và kèm theo các dấu hiệu khác như giao tiếp kém, ít tương tác mắt, chậm nói, hành vi lặp lại… ba mẹ nên cho trẻ đi tầm soát sớm.

3.2. Có nên phớt lờ khi trẻ tự kỷ ăn vạ không?

Không nên hoàn toàn phớt lờ.

Với trẻ tự kỷ, ăn vạ là một cách “giải tỏa khi quá tải”. Nếu ba mẹ bỏ mặc, trẻ có thể hoảng loạn hơn, tăng mức độ bùng nổ hoặc gây chấn thương cho bản thân.

Thay vì phớt lờ, chuyên gia khuyến nghị ba mẹ:

• Giữ bình tĩnh, ở gần trẻ để đảm bảo an toàn
• Nói ít – chậm – rõ ràng
• Hỗ trợ trẻ nhận diện cảm xúc
• Loại bỏ tác nhân gây quá tải giác quan
• Chỉ can thiệp khi trẻ đã dịu xuống

Đây là cách giúp trẻ cảm thấy “an toàn để học kỹ năng mới”, thay vì tiếp tục lệ thuộc vào ăn vạ.

3.3. Làm sao để dạy trẻ tự kỷ cách thể hiện cảm xúc mà không cần ăn vạ?

Ba mẹ có thể áp dụng các chiến lược đã được chứng minh hiệu quả:

• Dùng bộ thẻ cảm xúc (PECS) giúp trẻ “nói bằng hình ảnh” khi không diễn đạt được bằng lời.
• Dạy trẻ mô phỏng hành vi cảm xúc đơn giản: buồn → ôm gấu; sợ → giơ tay báo mẹ; mệt → chỉ vào hình “Nghỉ ngơi”.
• Tạo môi trường dự đoán được: thông báo trước khi chuyển hoạt động, dùng lịch trình hình ảnh.
• Dạy kỹ năng tự điều tiết: hít sâu – thổi bong bóng – bóp bóng mềm.
• Khen thưởng đúng lúc: khi trẻ dùng cách thể hiện cảm xúc phù hợp thay vì ăn vạ.

Khi trẻ có phương tiện giao tiếp thay thế và cơ chế giảm căng thẳng, tần suất ăn vạ sẽ giảm rõ rệt theo thời gian.

>>> Xem thêm:

• Giải đáp: Trẻ tự kỷ có biết bắt chước không và phải làm gì?
• Cha mẹ nên dạy trẻ tự kỷ bật âm như thế nào hiệu quả?

Kết luận

Hiện tượng trẻ tự kỷ ăn vạ không phải là sự “bướng bỉnh” hay “hư”, mà là lời cầu cứu khi trẻ bị quá tải cảm giác, không thể diễn đạt nhu cầu hoặc chưa biết cách kiểm soát cảm xúc. Khi ba mẹ hiểu đúng nguyên nhân, áp dụng phương pháp xử lý phù hợp và kiên trì đồng hành, hành vi ăn vạ sẽ giảm đáng kể và trẻ có thể học được những cách giao tiếp tích cực hơn. Mirai Care luôn sẵn sàng chia sẻ kiến thức khoa học và đồng hành cùng gia đình trên hành trình giúp con ổn định cảm xúc, phát triển tốt hơn mỗi ngày.

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!