Trẻ tự kỷ biết đọc sớm có tốt không? Nên làm gì khi trẻ tự kỷ biết đọc sớm

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Việc trẻ tự kỷ biết đọc sớm hơn so với bạn bè cùng tuổi thường khiến nhiều phụ huynh vừa bất ngờ vừa băn khoăn không biết đây có phải là dấu hiệu tốt hay tiềm ẩn những khó khăn về phát triển. Khả năng đọc sớm có thể cho thấy trẻ có thế mạnh về ghi nhớ thị giác, nhưng cũng có lúc che lấp những hạn chế trong giao tiếp, tương tác và hiểu ngôn ngữ. Hãy cùng Mirai Care tìm hiểu trong bài sau. 

1. Hiện tượng trẻ tự kỷ biết đọc sớm là gì?

Ở phần lớn trẻ phát triển bình thường, kỹ năng đọc chỉ hình thành khi trẻ bước vào 5–6 tuổi, lúc vốn từ vựng và khả năng hiểu ngôn ngữ đã đủ vững. Nhưng với một số trẻ — đặc biệt là trẻ trong phổ tự kỷ — khả năng đọc lại xuất hiện sớm bất ngờ. Nhiều bé mới 2–3 tuổi đã có thể đọc trôi chảy dù chưa từng trải qua quá trình học đọc bài bản.

Điều thú vị là trẻ có thể nhận diện chữ cái rất nhanh, phát âm chính xác và thậm chí đọc được cả những câu dài. Tuy vậy, các em thường không thực sự hiểu nội dung mình vừa đọc hoặc gặp khó khăn trong giao tiếp. Hiện tượng đặc biệt này được gọi là hyperlexia – chứng đọc sớm.

Theo phân loại của Treffert (2009), hyperlexia gồm ba dạng chính:

• Nhóm 1: Trẻ phát triển bình thường nhưng sở hữu năng lực đọc sớm như một dạng tài năng bẩm sinh, không liên quan đến tự kỷ.
• Nhóm 2: Trẻ trong phổ tự kỷ đọc rất sớm nhưng khả năng hiểu lời nói và tương tác xã hội lại hạn chế.
• Nhóm 3: Trẻ có biểu hiện giống tự kỷ trong giai đoạn đầu, biết đọc sớm nhưng các dấu hiệu dần biến mất khi trẻ lớn hơn.

Hiện tượng trẻ tự kỷ biết đọc sớm được gọi là hyperlexia

2. Vì sao trẻ tự kỷ biết đọc sớm?

Ở trẻ tự kỷ, não bộ không phát triển đồng đều giữa các vùng chức năng. Những khu vực liên quan đến nhận diện hình ảnh, ký hiệu và ghi nhớ thường hoạt động mạnh hơn, trong khi vùng đảm nhiệm hiểu ngôn ngữ và kết nối xã hội lại phát triển chậm. Sự “lệch nhịp” này khiến trẻ dễ dàng nhớ mặt chữ, nhớ hình dạng từ vựng nhưng lại khó nắm được ý nghĩa thực sự của chúng.

Bên cạnh đó, nhiều trẻ tự kỷ có thế mạnh rõ rệt về ghi nhớ bằng hình ảnh. Khi tiếp xúc với bảng chữ cái, flashcard, video học chữ hay các ký hiệu lặp đi lặp lại, trẻ nhanh chóng ghi nhớ và tái hiện lại từ ngữ mà không cần hiểu nội dung. Đây là lý do có những trẻ đọc được cả từ phức tạp nhưng lại chưa thể giải thích từ đó nghĩa là gì.

Ngoài khả năng ghi nhớ vượt trội, trẻ tự kỷ còn rất thích các hoạt động mang tính quy luật và lặp lại điều hoàn toàn trùng khớp với quá trình học chữ và luyện đọc. Việc tiếp xúc sớm với thiết bị điện tử, ứng dụng học chữ và video có cấu trúc rõ ràng càng giúp trẻ nhận diện chữ nhanh hơn, vô tình khiến khả năng đọc xuất hiện sớm hơn so với trẻ cùng lứa.

3. Dấu hiệu cho biết trẻ tự kỷ biết đọc sớm

Dưới đây là những dấu hiệu phổ biến cho thấy trẻ tự kỷ có khả năng đọc sớm (hiện tượng hyperlexia) — thường xuất hiện khi trẻ đọc tốt hơn nhiều so với mức phát triển ngôn ngữ và giao tiếp của mình:

• Trẻ nhận biết chữ cái, số, ký hiệu từ khi 1–2 tuổi.
• Dễ dàng nhớ bảng chữ cái, đọc tên chữ cái hoặc số theo thứ tự.

• Trẻ nhớ mặt chữ, logo, biển báo, từ vựng chỉ sau vài lần nhìn.
• Có thể đọc lại chính xác những từ dài dù chưa hiểu nghĩa.

• Trẻ đọc lưu loát khi mới 2–3 tuổi.
• Tuy đọc được nhưng không giao tiếp tương ứng với khả năng đọc.

• Đọc rất giỏi nhưng không hiểu nội dung, không trả lời được câu hỏi về đoạn vừa đọc.

• Mê chữ cái, bảng từ, sách, thẻ chữ…
• Có hành vi sắp xếp chữ cái, ghép chữ lặp đi lặp lại.

• Trẻ có xu hướng đọc một mình, không nhìn vào người gọi, không chia sẻ hứng thú.
• Đọc như một hoạt động tự kích thích (stimming).

• Khó giao tiếp bằng mắt, khó hiểu ngữ cảnh, chậm nói dù đọc sớm.
• Trả lời lệch hướng hoặc lặp lại câu hỏi (echolalia).

Trẻ tự kỷ biết đọc sớm dễ dàng nhớ được các bảng chữ cái

4. Lợi ích và hạn chế của việc trẻ tự kỷ biết đọc sớm

4.1. Lợi ích

Khả năng đọc sớm mang đến nhiều cơ hội giúp trẻ tự kỷ tiếp cận ngôn ngữ, học tập và thế giới xung quanh hiệu quả hơn. Nếu được khai thác đúng cách, kỹ năng này còn tăng sự tự tin và tạo động lực cho trẻ trong các hoạt động can thiệp chuyên biệt. Tuy nhiên, để tối ưu lợi ích, cần có sự phối hợp giữa gia đình và chuyên gia.

• Phát triển khả năng ghi nhớ và xử lý thông tin tốt hơn: Trẻ tự kỷ biết đọc sớm thường có trí nhớ thị giác mạnh, giúp các em nhận diện ký tự và từ ngữ nhanh hơn, từ đó mở rộng vốn từ một cách tự nhiên.
• Tăng sự tự tin khi học tập: Kỹ năng đọc sớm giúp trẻ cảm thấy mình có điểm mạnh nổi bật, nhờ đó tự tin tham gia vào các hoạt động học tập và giao tiếp cơ bản.
• Hỗ trợ giao tiếp và hiểu ngôn ngữ: Dù trẻ có thể chưa hiểu đầy đủ ý nghĩa từ vựng, nhưng việc đọc nhiều giúp trẻ tiếp xúc thường xuyên với ngôn ngữ, tạo nền tảng cho việc cải thiện khả năng diễn đạt sau này.
• Tạo cơ hội tiếp cận kiến thức đa dạng: Nhờ khả năng đọc trước tuổi, trẻ có thể tiếp cận sách, hình ảnh, thông tin mà các bạn cùng trang lứa chưa thể khai thác, góp phần thúc đẩy khả năng học hỏi độc lập.

Việc trẻ tự kỷ biết đọc sớm vừa có mặt lợi, vừa có mặt hại

4.2. Hạn chế

Mặc dù trẻ tự kỷ đọc sớm là một điểm mạnh nổi bật, nhưng kỹ năng này đôi khi tạo ra sự lệch pha giữa khả năng giải mã chữ viết và khả năng hiểu ngôn ngữ. Nếu không được định hướng đúng, việc đọc sớm có thể khiến phụ huynh và giáo viên bỏ qua những khó khăn tiềm ẩn về giao tiếp, tương tác xã hội và ý nghĩa ngôn ngữ.

• Nguy cơ hiểu từ nhưng không hiểu nghĩa: Nhiều trẻ đọc rất nhanh nhưng chỉ dừng ở việc giải mã chữ viết, không nắm được nội dung. Điều này dẫn đến sự chênh lệch giữa khả năng đọc và khả năng ngôn ngữ.
• Tăng nguy cơ bị đánh giá “nhầm” là trẻ phát triển sớm: Phụ huynh có thể lầm tưởng trẻ rất thông minh, bỏ qua các dấu hiệu tự kỷ khác như hạn chế giao tiếp, ít tương tác mắt, hoặc khó khăn trong kỹ năng xã hội.
• Không hỗ trợ phát triển giao tiếp xã hội: Việc đọc sớm không đồng nghĩa với khả năng tương tác tốt hơn. Nhiều trẻ chỉ thích đọc một mình và không chủ động giao tiếp, khiến khoảng cách xã hội với bạn bè càng lớn.
• Có thể dẫn đến hành vi lặp lại: Một số trẻ thích đọc đi đọc lại cùng một chủ đề hoặc một nhóm từ, biến việc đọc thành hành vi mang tính nghi thức, ảnh hưởng đến sự linh hoạt trong học tập.

5. Cha mẹ nên làm gì khi phát hiện con tự kỷ biết đọc sớm?

5.1. Đánh giá chuyên môn

Bước đầu tiên chính là đưa trẻ đến các chuyên gia tâm lý, ngôn ngữ trị liệu hoặc bác sĩ nhi chuyên về phát triển để được thăm khám toàn diện. Việc xác định trẻ có thuộc rối loạn phổ tự kỷ hay không đóng vai trò nền tảng, giúp xây dựng lộ trình can thiệp phù hợp và tránh bỏ sót những kỹ năng còn yếu.

5.2. Tận dụng để hỗ trợ việc học

Khả năng đọc sớm có thể trở thành công cụ trị liệu hiệu quả nếu được khai thác đúng cách.
Cha mẹ và giáo viên có thể:

• Dạy nhận biết và gọi tên cảm xúc bằng hình ảnh kết hợp từ ngữ.
• Luyện kỹ năng xã hội thông qua truyện tranh, sách ngắn có tình huống giao tiếp.
• Phát triển khả năng hiểu: giải thích nghĩa từ, cho trẻ trả lời câu hỏi, luyện đặt câu hoàn chỉnh.

5.3. Can thiệp toàn diện

Trẻ đọc tốt không đồng nghĩa trẻ hiểu tốt. Vì vậy, kế hoạch can thiệp cần bao trùm nhiều kỹ năng: giao tiếp, ngôn ngữ hiểu, kỹ năng xã hội, tự lập và điều chỉnh hành vi. Các phương pháp như ABA, trị liệu ngôn ngữ hoặc trị liệu thông qua chơi đều có thể được áp dụng tùy theo mức độ của trẻ.

5.4. Xây dựng môi trường cân bằng

Gia đình giữ vai trò then chốt trong việc định hướng, hỗ trợ và tạo dựng môi trường phù hợp để trẻ phát triển đồng đều, không chỉ nuôi dưỡng thế mạnh đọc chữ mà còn thúc đẩy kỹ năng giao tiếp, tương tác xã hội và cảm xúc một cách hài hòa.

Cha mẹ nên:

• Đọc sách cùng con, đặt câu hỏi về nội dung, đóng vai nhân vật để tăng tương tác.
• Giảm thời gian để trẻ đọc một mình hoặc tiếp xúc màn hình quá lâu.
• Khuyến khích trẻ tham gia hoạt động vận động, chơi nhóm và giao tiếp tự nhiên hằng ngày.

6. Cách can thiệp khi trẻ tự kỷ biết đọc sớm

6.1. Phương pháp âm ngữ trị liệu

Mục tiêu cốt lõi của âm ngữ trị liệu là phát triển toàn diện năng lực giao tiếp từ việc tạo ra âm thanh, sử dụng lời nói trôi chảy, cho đến khả năng tương tác xã hội một cách phù hợp. Phương pháp này không chỉ hỗ trợ trẻ vượt qua những khó khăn trong việc diễn đạt và hiểu ngôn ngữ mà còn giúp điều chỉnh các đặc điểm giao tiếp bất thường, bao gồm cả tình trạng “tăng đọc” (hyperlexia) – khi trẻ đọc sớm nhưng không hiểu nghĩa hoặc không biết dùng ngôn ngữ để giao tiếp.

Âm ngữ trị liệu được thiết kế theo kế hoạch cá nhân hóa, dựa trên độ tuổi, mức độ rối loạn, thế mạnh và nhu cầu cụ thể của từng trẻ. Chương trình can thiệp thường tập trung vào các nhóm kỹ năng trọng yếu sau:

• Kỹ năng xã hội: Giúp trẻ biết cách bắt đầu cuộc trò chuyện, duy trì lượt tương tác, quan sát phản ứng của người khác, sử dụng giao tiếp mắt, cử chỉ và nét mặt.
• Khả năng giao tiếp luân phiên: Hỗ trợ trẻ hiểu khái niệm “đến lượt con – đến lượt người khác”, biết chờ đợi, lắng nghe và đáp lại. 
• Khả năng hiểu lời nói và thực hiện yêu cầu: Tăng khả năng nghe – hiểu, nhận biết từ vựng, khái niệm, câu đơn đến câu phức. Trị liệu giúp trẻ xử lý thông tin tốt hơn, từ đó phản ứng phù hợp với lời hướng dẫn, câu hỏi hoặc tình huống thực tế.
• Phát triển khả năng diễn đạt bằng lời nói và chữ viết: Hỗ trợ trẻ diễn đạt ý muốn, kể chuyện, mô tả sự vật; đồng thời cải thiện khả năng viết, đặc biệt hữu ích với trẻ có xu hướng  biết đọc sớm.

Phương pháp âm ngữ trị liệu giúp trẻ tự kỷ sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp

6.2. Liệu pháp nghề nghiệp

Mục tiêu của liệu pháp nghề nghiệp là giúp trẻ tự kỷ phát triển các kỹ năng cần thiết cho sinh hoạt hằng ngày và tăng khả năng hòa nhập xã hội. Bên cạnh việc tận dụng thế mạnh đọc sớm ở một số trẻ, phương pháp này còn hỗ trợ xây dựng năng lực thực hành để trẻ tự lập và thích ứng tốt hơn trong nhiều môi trường.

Các nhóm kỹ năng chính bao gồm:

• Kỹ năng tự phục vụ: Trẻ được dạy cách ăn uống, mặc quần áo, vệ sinh cá nhân và sắp xếp đồ dùng, giúp tăng tính độc lập và giảm phụ thuộc vào người lớn.
• Kỹ năng giao tiếp xã hội: Liệu pháp giúp trẻ cải thiện tương tác, hiểu quy tắc xã hội và sử dụng cử chỉ – nét mặt phù hợp trong giao tiếp.
• Xử lý cảm giác: Nhiều trẻ tự kỷ nhạy cảm với âm thanh, ánh sáng hoặc chạm. Trị liệu cảm giác giúp trẻ điều chỉnh phản ứng và cảm thấy an toàn hơn trong môi trường xung quanh.
• Kiểm soát cảm xúc và hành vi: Trẻ học cách bình tĩnh, quản lý hành vi và xử lý các tình huống gây căng thẳng.
• Vận động tinh và vận động thô: Các bài tập hỗ trợ kỹ năng cầm nắm, viết, phối hợp tay và mắt, cũng như chạy, nhảy, giữ thăng bằng, giúp cơ thể linh hoạt và khỏe mạnh hơn.

>>> Xem thêm:

• Top 10 bài tập âm ngữ trị liệu cho trẻ tự kỷ hiệu quả tại nhà
• Âm nhạc trị liệu cho trẻ tự kỷ: Lợi ích và tác động

Kết luận

Trẻ tự kỷ biết đọc sớm không hoàn toàn tốt hay xấu. Điều quan trọng là ba mẹ nhận diện đúng nhu cầu thật của con phía sau khả năng đặc biệt này. Khi biết cách đồng hành, lựa chọn phương pháp can thiệp phù hợp và khuyến khích trẻ sử dụng khả năng đọc vào giao tiếp và học tập, con sẽ phát triển hài hòa hơn.

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!