Vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ - Hy vọng mới cho chẩn đoán sớm

Tác giả: Ngô Thị Thúy An

Nội dung bài viết: 

Vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷđang trở thành một hướng nghiên cứu đầy tiềm năng trong chẩn đoán sớm. Thay vì chờ đến khi trẻ biểu hiện rõ ràng, giờ đây các nhà khoa học kỳ vọng có thể nhận biết rối loạn từ những dấu hiệu sinh học nhỏ nhất trong khoang miệng. Phát hiện này mở ra cơ hội can thiệp sớm và hiệu quả hơn cho trẻ tự kỷ trong “giai đoạn vàng” phát triển. CùngMirai Caretìm hiểu kỹ hơn trong bài viết dưới đây. 

1. Hệ vi sinh miệng hoạt động ra sao và ảnh hưởng gì đến não bộ?

Khoang miệng là một trong những hệ sinh thái vi sinh đầu tiên của cơ thể, với hơn 700 loài vi sinh vật cư trú. Ngay từ giai đoạn sơ sinh, hệ vi sinh miệng đã bắt đầu hình thành và tiếp tục biến đổi theo thời gian, chịu ảnh hưởng bởi chế độ ăn uống, vệ sinh răng miệng, môi trường sống và tình trạng miễn dịch của cơ thể.

Các vi khuẩn trong miệng không chỉ sống đơn thuần ở khoang miệng mà còn tham gia vào quá trình trao đổi chất, tiết ra nhiều hợp chất gọi là chất chuyển hóa (metabolites). Một số chất này có thể xâm nhập vào máu, hoặc truyền tín hiệu đến não thông qua các dây thần kinh như dây thần kinh sinh ba (trigeminal nerve), tác động gián tiếp đến hoạt động thần kinh.

Đặc biệt, khi hệ vi sinh miệng mất cân bằng như do viêm nướu mạn tính hay vệ sinh răng miệng kém, cơ thể có thể rơi vào tình trạng viêm âm ỉ kéo dài. Dù không có triệu chứng rõ ràng, tình trạng này vẫn có thể ảnh hưởng đến trục miệng - ruột - não (oral-gut-brain axis), một kênh liên lạc sinh học giữa hệ vi sinh, hệ tiêu hóa và hệ thần kinh trung ương.

Nhiều nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng những trẻ mắc rối loạn phát triển thần kinh, đặc biệt là tự kỷ, thường có hệ vi sinh miệng khác biệt so với trẻ phát triển bình thường. Điều này đặt nền móng cho hướng nghiên cứu vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ, giúp phát hiện sớm và can thiệp kịp thời, thậm chí trước cả khi các dấu hiệu hành vi rõ ràng xuất hiện.

Các vi khuẩn trong miệng không chỉ sống đơn thuần ở khoang miệng

2. Trẻ tự kỷ có hệ vi sinh miệng khác biệt như thế nào?

Ngày càng nhiều nghiên cứu cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong hệ vi sinh miệng của trẻ tự kỷ so với trẻ phát triển bình thường. Những thay đổi này không chỉ phản ánh tình trạng viêm âm ỉ trong khoang miệng mà còn có thể liên quan trực tiếp đến sự phát triển thần kinh và hành vi. Dưới đây là các điểm nổi bật được ghi nhận trong các công trình nghiên cứu gần đây:

• Giảm Prevotella và Veillonella

Prevotella và Veillonella là hai nhóm vi khuẩn thường hiện diện với mật độ cao trong khoang miệng khỏe mạnh. Chúng đóng vai trò quan trọng trong quá trình phân giải carbohydrate, điều hòa pH, ngăn ngừa viêm và hỗ trợ hệ miễn dịch niêm mạc miệng. Tuy nhiên, ở trẻ tự kỷ, các nghiên cứu cho thấy lượng Prevotella và Veillonella bị suy giảm đáng kể.

Một nghiên cứu của Qiao và cộng sự (2018) công bố trên tạp chí Frontiers in Cellular and Infection Microbiologycho thấy, hệ vi sinh nước bọt của trẻ tự kỷ có sự mất cân bằng rõ rệt, với việc giảm mạnh các loài Prevotella và Veillonella. Điều này làm giảm khả năng bảo vệ khoang miệng, tăng nguy cơ viêm và ảnh hưởng đến trục miệng- ruột- não.

• Tăng Streptococcus và Actinomyces

Streptococcus và Actinomyces là những vi khuẩn phổ biến trong môi trường viêm miệng, thường liên quan đến các vấn đề như viêm lợi, sâu răng và mảng bám cao răng. Ở trẻ tự kỷ, các nghiên cứu cho thấy sự gia tăng rõ rệt của hai nhóm vi khuẩn này.

Tanner và cộng sự (2022), trong nghiên cứu đăng trên Journal of Dental Research, phát hiện rằng các chủng Streptococcus tăng vượt trội ở trẻ tự kỷ, đặc biệt trong các mẫu mảng bám và nước bọt. Điều này góp phần làm rối loạn hệ sinh thái vi sinh, kích hoạt các phản ứng viêm và có thể ảnh hưởng gián tiếp đến não bộ thông qua trục miệng-  ruột- não. 

• Những thay đổi này xuất hiện từ rất sớm

Một điểm đáng chú ý là sự mất cân bằng hệ vi sinh miệng ở trẻ tự kỷ thường xuất hiệntrước cả khi trẻ được chẩn đoán chính thức. Trongmột nghiên cứu thực hiện bởi nhóm tác giả tại Đại học Hong Kong, công bố trên Journal of Dentistry (2021), các nhà khoa học đã phân tích hệ vi sinh miệng của trẻ trong độ tuổi mẫu giáo và xây dựng mô hình trí tuệ nhân tạo để phân loại trẻ có nguy cơ tự kỷ. Kết quả cho thấy, chỉ dựa vào dữ liệu vi sinh miệng, mô hình có thể phân biệt trẻ tự kỷ với độ chính xác lên tới 81%.

• Mức độ mất cân bằng vi sinh miệng liên quan đến mức độ nghiêm trọng của triệu chứng

Không chỉ khác biệt về chủng loại vi khuẩn, các nhà nghiên cứu còn phát hiện mối liên hệ giữa mức độ mất cân bằng hệ vi sinh miệng và mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng tự kỷ. Cụ thể, các trẻ có sự thiếu hụt Prevotella và tăng Streptococcus cao thường đi kèm với các vấn đề nặng hơn về giao tiếp xã hội, hành vi lặp lại và rối loạn cảm giác.

Một phân tích dữ liệu từ nhóm nghiên cứu SPARK (chương trình nghiên cứu lớn về tự kỷ tại Hoa Kỳ) đăng trên tạp chí Nature Microbiology (2023), đã ghi nhận mối tương quan giữa hệ vi sinh và các đặc điểm hành vi, điểm IQ và khả năng tương tác xã hội ở trẻ tự kỷ. Điều này củng cố thêm tiềm năng của việc sử dụng vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ không chỉ để sàng lọc, mà còn để phân tầng nguy cơ và hỗ trợ xây dựng kế hoạch can thiệp cá nhân hóa. 

Hệ vi sinh miệng của trẻ tự kỷ khác biệt so với trẻ phát triển bình thường

3. Phân tích nước bọt – hướng tiếp cận mới trong sàng lọc tự kỷ sớm

Trong bối cảnh nhu cầu phát hiện sớm rối loạn phổ tự kỷ ngày càng cấp thiết, phân tích mẫu nước bọt đang trở thành một phương pháp hứa hẹn nhờ tính tiện lợi và độ chính xác ngày càng được chứng minh qua các nghiên cứu. Phương pháp này nhằm mục tiêu đánh giá hệ vi sinh vật trong khoang miệng, nơi cư trú của hàng trăm loài vi khuẩn. Trong đó, có nhiều vi khuẩn liên quan đến quá trình viêm, trao đổi chất và hoạt động thần kinh. 

Đây là hướng đi tiềm năng giúp vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ thông qua việc phát hiện các dấu hiệu sinh học (biomarkers) sớm, ngay cả trước khi trẻ có biểu hiện hành vi rõ ràng. Phương pháp này có nhiều ưu điểm vượt trội:

• Trẻ chỉ cần ngậm hoặc nhổ nước bọt vào ống nghiệm, không cần lấy máu hay gây khó chịu.
• Thích hợp cho trẻ nhỏ từ 12 tháng tuổi bởi có thể sàng lọc từ sớm trong "giai đoạn vàng" phát triển não bộ.
• Phát hiện dấu hiệu sinh học tiềm năng liên quan đến tự kỷ: Như sự thay đổi tỷ lệ Prevotella, Streptococcus, Actinomyces... có liên quan đến mức độ nghiêm trọng của triệu chứng.

Phương pháp này được nhiều viện nghiên cứu và startup công nghệ sinh học theo đuổi như Đại học Hong Kong, dự án SPARK tại Mỹ hay các công ty công nghệ sinh học chuyên về y học cá thể hóa. Trong tương lai gần, xét nghiệm vi sinh miệng có thể trở thành một phần của các chương trình sàng lọc tự kỷ sớm trên diện rộng, giúp phát hiện nguy cơ từ rất sớm và tạo điều kiện cho can thiệp kịp thời, hiệu quả.

Phương pháp phân tích nước bọt là hướng tiếp cận mới trong sàng lọc chứng tự kỷ

4. Ý nghĩa lâm sàng: Vi khuẩn miệng không chỉ để chẩn đoán – mà còn để theo dõi và can thiệp

Hiện nay, vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ đang được xem như một dấu hiệu sinh học đầy hứa hẹn trong sàng lọc sớm. Tuy nhiên, tiềm năng lâm sàng của hệ vi sinh miệng không dừng lại ở giai đoạn phát hiện. Nhiều nghiên cứu cho thấy sự thay đổi của hệ vi sinh miệng còn phản ánh tiến triển lâm sàng của trẻ trong suốt quá trình can thiệp và điều trị.

Cụ thể, khi trẻ có sự cải thiện về hành vi, tương tác xã hội hoặc ngôn ngữ, chẳng hạn sau liệu pháp dinh dưỡng, điều trị bằng tế bào gốc hoặc các chương trình trị liệu cảm giác chuyên sâu thì hệ vi sinh miệng cũng cho thấy những biến đổi theo hướng tích cực:

• Sự gia tăng của vi khuẩn có lợi như Prevotella, Veillonella
• Sự giảm dần các chủng liên quan đến viêm như Streptococcus, Actinomyces

Việc theo dõi định kỳ hệ vi sinh miệng từ đó mang lại giá trị lâm sàng thiết thực trong quản lý và điều chỉnh can thiệp cho trẻ tự kỷ:

• Cá nhân hóa lộ trình can thiệp:Dựa trên dữ liệu vi sinh, cha mẹ và chuyên gia có thể lựa chọn chế độ ăn phù hợp, bổ sung đúng chủng men vi sinh (probiotics), hoặc điều chỉnh hướng trị liệu theo tình trạng thực tế của trẻ.
• Đánh giá khách quan quá trình phục hồi:Việc quan sát sự thay đổi hệ vi sinh miệng qua từng giai đoạn điều trị giúp tránh đánh giá chủ quan, đồng thời phản ánh mức độ đáp ứng sinh học với các liệu pháp can thiệp.

Ngoài ra, một vài viện nghiên cứu quốc tế đã tích hợp phân tích vi sinh miệng như một công cụ theo dõi lâm sàng bổ trợ, bên cạnh đánh giá hành vi hoặc công cụ chẩn đoán tiêu chuẩn như ADOS, M-CHAT. Khi nghiên cứu sâu hơn về mối liên hệ giữa hệ vi sinh và phát triển thần kinh, vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ không chỉ là "điểm khởi đầu" để chẩn đoán sớm mà còn mở ra tiềm năng theo dõi tiến trình phục hồi và tối ưu hóa can thiệp theo từng cá nhân.

Thay đổi của hệ vi sinh miệng phản ánh tiến triển lâm sàng của trẻ trong quá trình can thiệp 

5. Gợi ý hành động dành cho phụ huynh

Hiểu được vai trò của hệ vi sinh miệng không chỉ giúp phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường mà còn hỗ trợ ba mẹ trong việc điều chỉnh môi trường sống và thói quen hàng ngày cho trẻ. Dưới đây là một vài gợi ý hành động dành cho phụ huynh nhằm tạo ra thay đổi tích cực cho sức khỏe tổng thể và phát triển thần kinh của con:

• Duy trì vệ sinh răng miệng nhẹ nhàng, không ép buộc:Với trẻ nhỏ, có thể bắt đầu bằng việc dùng gạc vải mềm để lau răng miệng mỗi ngày. Tránh gây áp lực hoặc ép buộc khiến trẻ sợ việc vệ sinh răng miệng – điều có thể làm tăng căng thẳng và ảnh hưởng đến hệ vi sinh.
• Tăng cường thực phẩm giàu prebiotic và probiotic:Các loại rau củ, trái cây, sữa chua không đường, thức ăn lên men tự nhiên như dưa cải, kombucha... giúp nuôi dưỡng các vi khuẩn có lợi, tạo điều kiện phục hồi cân bằng hệ vi sinh miệng và tiêu hóa.
• Giới hạn đường tinh luyện và thực phẩm siêu chế biến:Đường và tinh bột nhanh là nguồn nuôi dưỡng các vi khuẩn gây hại như Streptococcus – vốn được ghi nhận tăng cao ở trẻ tự kỷ. Cắt giảm bánh kẹo, nước ngọt, đồ ăn vặt sẽ giúp cải thiện hệ vi sinh đáng kể.
• Xét nghiệm vi sinh nước bọt khi có dấu hiệu chậm phát triển:Nếu trẻ có biểu hiện chậm nói, ít giao tiếp, kém tập trung hoặc có hành vi lặp lại, cha mẹ có thể cân nhắc xét nghiệm hệ vi sinh miệng như một cách tiếp cận sớm và không xâm lấn. Đây là hướng đi đang được nhiều chuyên gia quan tâm trong việc sử dụng vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ từ giai đoạn đầu đời.

Cha mẹ nên xét nghiệm vi sinh miệng cho con nếu con có dấu hiệu nghi ngờ tự kỷ

6. Mirai Care – Đồng hành cùng cha mẹ trên hành trình phục hồi toàn diện cho trẻ tự kỷ

Trong hành trình đồng hành cùng trẻ tự kỷ, không có một giải pháp duy nhất cho tất cả. Mỗi trẻ có biểu hiện, khả năng tiếp nhận và tốc độ phục hồi khác nhau. Với quan điểm cá nhân hóa và phục hồi toàn diện, Mirai Care không chỉ hỗ trợ ba mẹ phát hiện sớm mà còn hướng dẫn xây dựng lộ trình can thiệp phù hợp nhất cho từng trẻ. 

Mirai Care hiện là đơn vị tư vấn độc quyền liệu pháp tế bào gốc từ Nhật Bản, với hơn 500+ ca trẻ tự kỷ từ 18 tháng đến 6 tuổi đã được hỗ trợ. Đơn vị kết hợp giữa can thiệp hành vi, trị liệu cảm giác, dinh dưỡng chuyên sâu và ứng dụng liệu pháp tế bào gốc. 

Phương pháp này đặc biệt phù hợp với trẻ có:

• Rối loạn hành vi nghiêm trọng
• Khó khăn giao tiếp và ngôn ngữ
• Vấn đề về cảm giác, giấc ngủ, tiêu hóa kéo dài

Một trong những điểm đặc biệt mà nhiều ba mẹ ghi nhận sau can thiệp tại Mirai Care là sự cải thiện rõ rệt trong các hành vi liên quan đến ăn uống và cảm giác, cụ thể:

• Trẻ giảm nhạy cảm cảm giác khi ăn, không còn sợ mùi thức ăn, không né tránh tiếp xúc bằng tay.
• Trẻ không còn ám ảnh bởi thói quen ăn uống lặp lại, sẵn sàng thử món mới và ăn uống đa dạng hơn.
• Tiêu hóa cải thiện rõ rệt, trẻ ít bị táo bón, tình trạng trào ngược giảm, bụng êm và ăn ngon hơn.

Điều này không chỉ giúp trẻ ăn uống thuận lợi hơn, mà còn tạo nền tảng vững chắc để cải thiện chất lượng dinh dưỡng, từ đó:

• Tăng khả năng tập trung và ghi nhớ
• Ổn định cảm xúc, giảm hành vi bùng nổ
• Nâng cao khả năng tiếp nhận trị liệu

Mirai Care tin rằng hỗ trợ trẻ tự kỷ không chỉ là "điều trị" mà là quá trình xây dựng lại kết nối giữa con và thế giới xung quanh, bắt đầu từ bên trong cơ thể. Và tại đây, Mirai Care không mang đến “phác đồ mẫu” áp đặt cho mọi trẻ, thay vào đó, đơn vị: 

• Theo sát tiến trình phục hồi qua từng mốc phát triển
• Tư vấn chuyên sâu dựa trên dữ liệu cá nhân (hành vi, dinh dưỡng, vi sinh...)
• Đồng hành cùng ba mẹ trong từng lựa chọn can thiệp
• Cung cấp hệ thống theo dõi tiến độ rõ ràng, minh bạch

Mirai Care hướng dẫn xây dựng lộ trình can thiệp phù hợp nhất cho từng trẻ

Tóm lại, vi khuẩn trong miệng phát hiện chứng tự kỷ không còn là giả thuyết mà đã được củng cố bởi nhiều nghiên cứu khoa học uy tín. Trong tương lai gần, đây có thể trở thành một phần không thể thiếu trong chiến lược sàng lọc và theo dõi trẻ có nguy cơ, giúp cha mẹ chủ động hơn trong những năm đầu đời của trẻ. Để không bỏ lỡ những kiến thức hữu ích về sức khỏe trẻ tự kỷ, cha mẹ hãy theo dõi Mirai Care mỗi ngày nhé!