Làm gì khi trẻ tự kỷ liên tục kích thích thị giác?

Tác giả: Ngô Thị Thúy An , bài viết được tư vấn chuyên môn bởi: BÁC SĨ TAKAHIRO HONDA (Pajili) Giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Cấy ghép Tế bào Gốc Tokyo (TSRI)

Kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ là một trong những hành vi phổ biến mà nhiều cha mẹ dễ nhầm lẫn hoặc bỏ qua. Trẻ có thể nhìn chằm chằm vào ánh sáng, xoay đồ vật, hoặc đưa tay ra trước mắt để quan sát - những hành vi tưởng chừng vô hại nhưng lại phản ánh sự khác biệt trong cách não bộ của trẻ xử lý thông tin. Bài viết dưới đây, Mirai care sẽ giúp cha mẹ hiểu rõ hơn về hiện tượng này và cách hỗ trợ con đúng cách.

1. Tình trạng kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ là gì?

Kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ (Visual Stimming) là hành vi mà trẻ lặp đi lặp lại các hoạt động liên quan đến mắt hoặc ánh sáng nhằm tạo ra cảm giác dễ chịu, thư giãn hoặc kiểm soát môi trường xung quanh. Đây là một dạng “tự kích thích giác quan” (self-stimulation) thường gặp ở trẻ trong phổ tự kỷ - tương tự như việc một số trẻ khác lắc người, vẫy tay hoặc phát ra âm thanh.

Biểu hiện thường gặp của hành vi kích thích thị giác:

• Nhìn chằm chằm hoặc xoay tròn các vật sáng, phản chiếu (như quạt trần, đèn, gương, nước, CD...).

• Đưa tay, ngón tay trước mắt và nhìn chòng chọc qua khe tay.

• Đưa đồ vật rất gần mắt để quan sát liên tục.

• Liên tục chớp mắt, đảo mắt, hoặc nghiêng đầu để tạo hiệu ứng thị giác.

• Thích xem ánh sáng nhấp nháy hoặc màn hình điện thoại trong thời gian dài.

Kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ là một dạng Visual Stimming

2. Nguyên nhân xuất hiện hành vi kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ

Hành vi kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ không phải là ngẫu nhiên, mà xuất phát từ những khác biệt trong cách não bộ của trẻ tiếp nhận và xử lý thông tin giác quan. Dưới đây là những nguyên nhân phổ biến nhất được các chuyên gia ghi nhận:

2.1 Rối loạn xử lý cảm giác (Sensory Processing Disorder)

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc xử lý các tín hiệu từ môi trường – như âm thanh, ánh sáng, xúc giác, mùi vị.

• Nếu quá nhạy cảm, ánh sáng hoặc chuyển động mạnh khiến trẻ cảm thấy choáng ngợp, nên trẻ nhìn chằm chằm hoặc nheo mắt để “kiểm soát” cảm giác này.
• Nếu thiếu nhạy cảm, trẻ lại tìm cách tăng cường kích thích bằng cách nhìn các vật phản chiếu hoặc ánh sáng nhấp nháy để cảm thấy dễ chịu hơn.

2.2 Nhu cầu tự điều chỉnh cảm xúc (Self-regulation)

Khi căng thẳng, lo lắng hoặc ở nơi đông người, trẻ tự kỷ thường khó nhận biết và điều tiết cảm xúc như những trẻ khác.
Hành vi nhìn xoay đồ vật hoặc ánh sáng giúp trẻ giảm lo âu, bình tĩnh và ổn định cảm xúc nội tại – tương tự như người lớn vuốt tóc hay bấm tay khi căng thẳng.

2.3 Tìm kiếm kích thích thị giác (Visual fascination)

Một số trẻ có xu hướng bị cuốn hút đặc biệt bởi ánh sáng, màu sắc hoặc chuyển động. Trẻ có thể ngồi hàng giờ để nhìn ánh sáng phản chiếu hoặc quạt quay, vì não bộ tiết ra dopamine – chất tạo cảm giác thích thú và hài lòng khi được kích thích thị giác liên tục.

Trẻ tự kỷ bị cuốn hút bởi đồ vật có chuyển động

2.4 Thiếu khả năng giao tiếp hoặc định hướng xã hội

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong giao tiếp bằng lời nói, ánh mắt hoặc nét mặt. Khi không biết cách thể hiện cảm xúc hay nhu cầu, trẻ chuyển hướng sự chú ý vào các vật thể vô tri – như ánh sáng, đồ vật xoay – như một cách “tự chơi với bản thân”.

2.5 Môi trường quá ít hoặc quá nhiều kích thích

Nếu trẻ sống trong môi trường thiếu đồ vật, ánh sáng đơn điệu, trẻ dễ tìm cách tạo ra kích thích thị giác để bù đắp. Ngược lại, môi trường ồn ào, ánh sáng gắt, thay đổi liên tục cũng khiến trẻ rối loạn xử lý cảm giác, dẫn đến hành vi nhìn chằm chằm hoặc xoay đồ vật để “lọc” bớt thông tin.

3. Lợi ích của việc kích thích thị giác

Hành vi kích thích thị giác mang nhiều ý nghĩa hơn là một phản ứng vô thức - đặc biệt với người tự kỷ, đây là một cơ chế tự điều chỉnh cảm giác và cảm xúc rất quan trọng.

Việc tập trung vào ánh sáng, chuyển động hoặc hình ảnh lặp đi lặp lại giúp họ điều hòa các kích thích giác quan, tránh cảm giác bị “quá tải” và tạo ra một môi trường cảm giác dễ chịu, có thể dự đoán được. Nhờ đó, người tự kỷ có thể tập trung hơn, bình tĩnh hơn và kiểm soát cảm xúc tốt hơn, góp phần cải thiện sức khỏe tinh thần tổng thể.

Ngoài ra, kích thích thị giác còn là một hình thức giao tiếp phi ngôn ngữ, giúp cá nhân tự kỷ biểu đạt cảm xúc, nhu cầu hoặc trạng thái bên trong khi họ chưa thể diễn đạt bằng lời nói. Hành vi này không chỉ là “xả năng lượng” mà còn giúp người tự kỷ tự điều chỉnh và lấy lại cân bằng cảm xúc trong những tình huống căng thẳng hoặc bị kích thích quá mạnh bởi môi trường xung quanh.

Hành vi kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ mang nhiều ý nghĩa

4. Hạn chế của việc kích thích thị giác

Mặc dù kích thích thị giác mang lại nhiều lợi ích trong việc giúp người tự kỷ tự điều chỉnh cảm xúc và cảm giác, nhưng hành vi này cũng tiềm ẩn không ít thách thức trong cuộc sống và xã hội.

Một trong những trở ngại lớn nhất là sự kỳ thị và hiểu lầm từ cộng đồng. Những chuyển động lặp đi lặp lại hoặc hành vi bất thường như xoay đầu, nhìn ánh sáng, hay vẫy tay trước mắt dễ khiến người khác chú ý và phán xét. Điều đó khiến nhiều người tự kỷ cảm thấy mặc cảm, thu mình hoặc bị xa lánh, dù bản thân họ chỉ đang cố gắng tìm lại sự cân bằng bên trong.

Ngoài ra, nếu hành vi kích thích thị giác diễn ra quá thường xuyên hoặc mất kiểm soát, nó có thể ảnh hưởng đến sinh hoạt, học tập và các mối quan hệ xã hội. Vì vậy, cần có sự cân bằng giữa nhu cầu tự điều chỉnh và khả năng tham gia các hoạt động xã hội chức năng.

Giải pháp hiệu quả nằm ở việc xây dựng môi trường hỗ trợ và thấu hiểu, nơi hành vi của trẻ được nhìn nhận với sự tôn trọng, không phán xét. Cha mẹ, giáo viên và chuyên viên trị liệu có thể:

• Hướng dẫn trẻ cách thực hiện hành vi kích thích an toàn, phù hợp bối cảnh.
• Áp dụng các công cụ hỗ trợ giác quan như đồ chơi cảm giác, đèn LED dịu, hoặc bóng nước để trẻ giải tỏa năng lượng đúng cách.
• Giúp trẻ phát triển kỹ năng thay thế như vẽ, hít thở sâu, hoặc chơi tương tác – vừa duy trì cảm giác dễ chịu vừa không ảnh hưởng đến sinh hoạt thường ngày.

Việc hiểu rõ cả lợi ích lẫn thách thức của hành vi kích thích thị giác là chìa khóa giúp gia đình và xã hội đồng hành cùng người tự kỷ một cách đúng đắn. Khi được thừa nhận, hướng dẫn và hỗ trợ đúng cách, trẻ có thể biểu đạt bản thân tự nhiên hơn, giảm căng thẳng và hòa nhập xã hội một cách thoải mái, an toàn.

5. Biện pháp giảm tình trạng kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ

Tùy vào mức độ nhạy cảm của từng trẻ, tình trạng kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ có thể biểu hiện khác nhau: một số trẻ phản ứng rất mạnh trước ánh sáng hoặc chuyển động, trong khi một số khác lại gần như không chú ý đến các yếu tố thị giác xung quanh. Vì vậy, việc áp dụng biện pháp phù hợp là điều cần thiết để giúp trẻ ổn định cảm xúc và cải thiện khả năng tương tác.

5.1. Đối với trẻ phản ứng kém

Ở nhóm trẻ có kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ ở mức thấp (phản ứng kém), trẻ thường ít chú ý, không bị thu hút bởi hình ảnh hay màu sắc. Mục tiêu can thiệp là tăng khả năng chú ý và phản ứng của trẻ với các yếu tố thị giác:

• Tăng độ tương phản và màu sắc: Dùng đồ chơi, tranh ảnh hoặc vật dụng có màu nổi bật, tương phản mạnh như đỏ – vàng, xanh – cam để kích thích thị giác.
• Khuyến khích theo dõi chuyển động: Cho trẻ nhìn theo vật di chuyển (như bóng, bong bóng xà phòng) để rèn khả năng quan sát.
• Kết hợp thị giác – vận động: Các trò chơi như xếp hình, ném bóng vào rổ giúp trẻ vừa vận động vừa luyện tập tập trung mắt.
• Sử dụng ánh sáng nhẹ kích thích: Đèn led đổi màu chậm hoặc ánh sáng dịu có thể tạo hứng thú mà không gây quá tải.
• Tạo không gian thu hút thị giác: Bố trí khu vực học tập, vui chơi có yếu tố sinh động vừa phải để duy trì sự chú ý tự nhiên.

5.2. Đối với trẻ phản ứng quá mức

Với nhóm trẻ có kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ ở mức cao (phản ứng quá mức), ánh sáng mạnh, màu sắc chói hoặc hình ảnh chuyển động nhanh dễ khiến trẻ lo lắng, mất kiểm soát hoặc rối loạn hành vi. Vì vậy, cần tập trung giảm tải kích thích và tạo môi trường thị giác an toàn:

• Giảm cường độ ánh sáng: Tránh đèn huỳnh quang, đèn nhấp nháy. Ưu tiên ánh sáng vàng ấm, ổn định.
• Hạn chế hình ảnh thay đổi nhanh: Giới hạn việc xem tivi, điện thoại hoặc video có hiệu ứng chớp sáng liên tục.
• Tạo không gian nghỉ ngơi “dịu mắt”: Chuẩn bị một góc yên tĩnh với màu trung tính, ánh sáng mềm để trẻ thư giãn khi quá tải.
• Dụng cụ hỗ trợ: Trẻ có thể sử dụng kính râm, rèm che sáng hoặc mũ lưỡi trai để giảm tác động ánh sáng mạnh.
• Kết hợp liệu pháp cảm giác: Liệu pháp này giúp trẻ làm quen dần với các mức độ ánh sáng, từ đó giảm nhạy cảm theo thời gian.

Tạo không gian nghỉ ngơi “dịu mắt” cho trẻ tự kỷ

>>> Xem thêm: 

• [Tìm hiểu] Nguyên nhân dẫn đến hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ
• Chuyên gia lý giải hành vi gây thương tích ở trẻ tự kỷ

Kết luận

Tình trạng kích thích thị giác ở trẻ tự kỷ không phải là hành vi “vô nghĩa”, mà là cách con tự điều chỉnh cảm giác và tìm lại sự thoải mái trong một thế giới đầy kích thích. Khi cha mẹ hiểu đúng – thay vì lo sợ hoặc cấm đoán – hành trình hỗ trợ con sẽ trở nên nhẹ nhàng và hiệu quả hơn rất nhiều.

Mirai care tin rằng, với sự quan sát tinh tế, môi trường phù hợp và phương pháp can thiệp đúng thời điểm, mỗi gia đình đều có thể giúp con từng bước giảm hành vi kích thích thị giác, cải thiện tập trung và kết nối tốt hơn với cuộc sống xung quanh. Nếu bạn đang băn khoăn không biết bắt đầu từ đâu, Mirai care luôn sẵn sàng đồng hành và tư vấn lộ trình phù hợp nhất cho con.

Có thể bạn chưa biết:

Một bước ngoặt đáng kể trong điều trị tự kỷ, mở ra cánh cửa hy vọng mới cho hàng triệu người bệnh trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, Miracare tự hào là cầu nối đưa bệnh nhân mắc bệnh tự kỷ điều trị tại Viện nghiên cứu, điều trị cấy ghép tế bào gốc Tokyo (TSRI) - đơn vị tiên phong và duy nhất hiện tại điều trị bệnh tự kỷ bằng phương pháp này tại Nhật Bản.

Tại TSRI có hơn 500 trẻ mắc bệnh tự kỷ đã điều trị bằng liệu pháp này, hơn 95% bệnh nhân cải thiện đáng kể sau điều trị. Cùng tìm hiểu phương pháp điều trị tự kỷ bằng liệu pháp tế bào gốc nhé!